ਲੇਖਕ ਬਾਣੀ :: ਮੈਂ ਔਰ ਮੇਰਾ ਸਮੇ / ਤੇਜੇਂਦਰ ਸ਼ਰਮਾ

ਲੇਖਕ-ਬਾਣੀ :
ਮੈਂ ਔਰ ਮੇਰਾ ਸਮੇ...

[ਲੇਖਕ ਦੇ ਜਜ਼ਬਾਤਾਂ ਤੇ ਅਹਿਸਾਸਾਂ ਦਾ ਸਾਕਾਰ-ਰੂਪ ਸ਼ਬਦ-ਚਿੱਤਰ ਤੁਹਾਡੇ ਨਾਲ ਸਾਂਝਾ ਕਰਨ ਖਾਤਰ ਇਸ ਲੇਖ ਦਾ ਸਿਰਫ ਲਿਪੀ-ਅੰਤਰ ਪੇਸ਼ ਕਰ ਰਿਹਾ ਹਾਂ। ਮੇਰਾ ਇਹ ਯਤਨ ਤੁਹਾਨੂੰ ਕੈਸਾ ਲੱਗਿਆ? ਰਾਏ ਦੇਣੀ—ਮ. ਬ. ਜ.]

ਮੇਰਾ ਜਨਮ ਜਗਰਾਂਵ (ਪੰਜਾਬ) ਮੇਂ ਹੁਆ। ਜਗਰਾਂਵ ਯਾ ਪੰਜਾਬ ਸੇ ਮੇਰਾ ਇਤਨਾ ਹੀ ਨਾਤਾ ਹੈ ਕਿ ਮੈਂ ਵਹਾਂ ਪੈਦਾ ਹੁਆ ਔਰ ਅਪਨੇ ਜੀਵਨ ਕੇ ਪਹਿਲੇ ਨੌ ਵਰਸ਼ ਪੰਜਾਬ ਕੇ ਅਲਗ-ਅਲਗ ਸ਼ਹਿਰੋਂ ਮੇਂ, ਜਹਾਂ-ਜਹਾਂ ਮੇਰੇ ਪਿਤਾ ਕਾ ਤਬਾਦਲਾ ਹੋਤਾ ਰਹਾ, ਬਿਤਾਏ। ਅਪਨੀ ਕਹਾਣੀ 'ਕਾਲਾ ਸਾਗਰ' ਮੇਂ ਮੈਂਨੇ ਅਪਨੇ ਏਕ ਪਾਤਰ ਵਿਮਲ ਮਹਾਜਨ ਕੇ ਮੂੰਹ ਸੇ ਕਹਲਵਾਇਆ ਹੈ, “ਜਗਰਾਂਵ ਮੇਂ ਦੋ ਮਹਾਨ ਲੋਗੋਂ ਨੇ ਜਨਮ ਲੀਆ ਹੈ..., ਦੂਸਰੇ ਕਾ ਨਾਮ ਹੈ ਲਾਲਾ ਲਾਜਪਤ ਰਾਏ!”
ਮੈਂ ਹਮੇਸ਼ਾ ਏਕ ਗਹਿਰੀ ਸੋਚ ਮੇਂ ਡੂਬ ਜਾਤਾ ਹੂੰ, ਜਬ ਕਭੀ ਕੋਈ ਮੁਝਸੇ ਪੂਛਤਾ ਹੈ, “ਤੇਜੇਂਦਰ ਭਾਈ, ਆਪਕਾ ਗਾਂਵ ਕੌਣ ਸਾ ਹੈ?” ਮੈਂ ਕਭੀ ਕਿਸੀ ਗਾਂਵ ਮੇਂ ਨਹੀਂ ਰਹਾ। ਮੇਰੀ ਸਕੂਲ, ਕਾਲੇਜ ਔਰ ਵਿਸ਼ਵਵਿਦਾਲੇ ਕੀ ਪੜ੍ਹਾਈ ਦਿੱਲੀ ਮੇਂ ਹੁਈ। ਇਸ ਤਰਹ ਮੇਰਾ ਗਾਂਵ ਤੋ ਦਿੱਲੀ ਹੀ ਕਹਲਾਏਗਾ। ਇਸ ਕੇ ਬਾਅਦ ਮੈਂਨੇ ਇੱਕੀਸ ਸਾਲ ਤਕ ਏਅਰ ਇੰਡੀਆ ਕੀ ਨੌਕਰੀ ਬੰਬਈ ਮੇਂ ਰਹਿ ਕਰ ਕੀ (ਮੈਂ ਅਪਨੇ ਸ਼ਹਿਰ ਕੋ ਆਜ ਭੀ ਮੁੰਬਈ ਨਹੀਂ ਕਹਿ ਪਾਯਾ)।
ਯਾਨੀਕਿ ਮੈਂ ਪੂਰੀ ਤਰਹ ਸੇ ਏਕ ਸ਼ਹਿਰੀ ਉਤਪਾਦ ਹੂੰ। ਇਸ ਲੀਏ ਮੇਰੀ ਕਹਾਨੀਓਂ ਮੇਂ ਗਾਂਵ ਨਹੀਂ ਆਤਾ। ਕਿਓਂਕਿ ਅਗਰ ਮੈਂ ਗਾਂਵ ਕੇ ਬਾਰੇ ਮੇਂ ਲਿਖੂੰਗਾ, ਤੋ ਵਹ ਏਕ ਤਰਹ ਕਾ ਝੂਠ ਹੋ ਸਕਤਾ ਹੈ। ਮੁਝੇ ਗਾਂਵ ਕੀ ਰਾਜਨੀਤੀ, ਖੇਤੀ, ਕਿਸਾਨ, ਸਾਹੂਕਾਰ, ਟਰੈਕਟਰ, ਫ਼ਸਲ ਆਦਿ ਕੀ ਕੋਈ ਸਮਝ ਨਹੀਂ ਹੈ। ਮੈਂ ਸ਼ਹਿਰ ਕੀ ਸੰਰਚਨਾ ਸੇ ਖ਼ਾਸੀ ਹੱਦ ਤਕ ਵਾਕਿਫ਼ ਹੂੰ। ਨਿਮਨ-ਮੱਧ-ਵਰਗ, ਔਰ ਉੱਚ-ਮੱਧ-ਵਰਗ ਕੀ ਸੋਚ ਕੋ ਮੈਂ ਸਮਝਤਾ ਹੂੰ। ਮੈਂਨੇ ਇੱਕੀਸ ਵਰਸ਼ ਤਕ ਏਅਰ ਇੰਡੀਆ ਮੇਂ ਫਲਾਈਟ ਪਰਸਰ ਕੇ ਪਦ ਪਰ ਨੌਕਰੀ ਕੀ ਹੈ। ਯਾਨੀਕਿ ਮੇਰੇ ਅਨੁਭਵ-ਕਸ਼ੇਤ੍ਰ ਮੇਂ ਮਜ਼ਦੂਰ ਭੀ ਆਤੇ ਥੇ ਜੋ ਕਿ ਯੇਨ, ਕੇਨ, ਪ੍ਰਕਰੇਣ ਕਿਸੀ ਭੀ ਤਰਹ ਖਾੜੀ ਦੇਸ਼ੋਂ ਮੇਂ ਕਾਮ ਕਰਨੇ ਜਾਤੇ ਥੇ। ਬ੍ਰਿਟੇਨ ਔਰ ਅਮਰੀਕਾ ਜਾਨੇ ਵਾਲੇ ਭਾਰਤੀਅ ਪ੍ਰੋਫ਼ੈਸ਼ਨਲ ਲੋਗੋਂ ਸੇ ਭੀ ਮੇਰੀ ਮੁਲਾਕਾਤ ਹੋਤੀ ਥੀ। ਮੁੰਬਈ ਕੇ ਫ਼ਿਲਮੀ ਸਿਤਾਰੋਂ ਔਰ ਰਾਜਨੇਤਾਓਂ ਸੇ ਭੀ ਮੇਰਾ ਵਾਸਤਾ ਰਹਾ। ਪ੍ਰਧਾਨ ਮੰਤਰੀ ਰਾਜੀਵ ਗਾਂਧੀ ਕੇ ਲੀਏ ਚੁਨੇ ਗਏ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ ਕਰਮੀ-ਦਲ ਕਾ ਮੈਂ ਏਕ ਮਹੱਤਵਪੂਰਣ ਸਦਸਯ ਥਾ। ਯਾਨੀਕਿ ਮੇਰਾ ਅਨੁਭਵ-ਕਸ਼ੇਤ੍ਰ ਹਿੰਦੀ ਕੀ ਮੁਖਿਅ-ਧਾਰਾ ਕੇ ਲੇਖਕੋਂ ਔਰ ਆਲੋਚਕੋਂ ਸੇ ਏਕਦਮ ਅਲਗ ਥਾ। ਮੁਝੇ ਉਨਕੇ ਅਨੁਭਵ-ਕਸ਼ੇਤ੍ਰ ਕਾ ਗਿਆਨ ਨਹੀਂ ਥਾ ਔਰ ਮੇਰੇ ਅਨੁਭਵ-ਕਸ਼ੇਤ੍ਰ ਮੇਂ ਉਨ ਸਬ ਕਾ ਗਿਆਨ ਖ਼ਾਸਾ ਸੀਮਿਤ ਥਾ। ਮੁਝੇ ਯਾਦ ਪੜਤਾ ਹੈ ਕਿ 1959 ਮੇਂ ਜਬ ਹਮ ਮੌੜ ਮੰਡੀ ਨਾਮਕ ਛੋਟੇ ਸੇ ਸਟੇਸ਼ਨ ਕੇ ਸਾਥ ਲਗੇ ਘਰ ਮੇਂ ਰਹਿਤੇ ਥੇ, ਵਹਾਂ ਬਿਜਲੀ ਨਹੀਂ ਥੀ। ਸਟੇਸ਼ਨ ਪਰ ਬਿਜਲੀ ਥੀ ਕਿੰਤੂ ਅਭੀ ਤਕ ਘਰੋਂ ਮੇਂ ਨਹੀਂ ਪਹੁੰਚੀ ਥੀ। ਰੇਡੀਓ ਚਲਾਨੇ ਕੇ ਲੀਏ ਬੜੀ ਸੀ ਕਾਰ ਬੈਟਰੀ ਜੈਸੀ ਏਕ ਬੈਟਰੀ ਇਸਤੇਮਾਲ ਮੇਂ ਲਾਈ ਜਾਤੀ ਥੀ। ਦਿੱਲੀ ਏਕਦਮ ਅਲਗ ਹੀ ਦੁਨੀਆ ਕਾ ਅਜੂਬਾ ਥੀ। 1961 ਮੇਂ ਅਪਨੇ ਸਕੂਲ ਮੇਂ ਪਹਿਲੀ ਬਾਰ ਟੈਲੀਵਿਜ਼ਨ ਸੈੱਟ ਦੇਖਾ। ਬਲੈਕ ਐਂਡ ਵਾਈਟ ਫ਼ਿਲਿਪਸ ਕਾ ਬੜਾ ਸਾ ਟੀ.ਵੀ. ਸੈੱਟ ਜੋ ਕਿ ਊਂਚੇ ਸੇ ਸਟੈਂਡ ਪਰ ਰੱਖਾ ਰਹਿਤਾ ਥਾ। ਬੱਚੇ ਆਪਸ ਮੇਂ ਬਾਤ ਕੀਆ ਕਰਤੇ ਥੇ, “ਬੇਟਾ ਤੁਮਹੇਂ ਕੁਛ ਨਹੀਂ ਪਤਾ। ਅਬ ਮੁਹੰਮਦ ਰਫ਼ੀ ਔਰ ਲਤਾ ਮੁੰਗੇਸ਼ਕਰ ਟੀ.ਵੀ. ਸੈੱਟ ਕੇ ਪੀਛੇ ਆਕਰ ਖੜੇ ਹੋ ਜਾਇਆ ਕਰੇਂਗੇ ਔਰ ਗਾਨੇ ਗਾਇਆ ਕਰੇਂਗੇ।”
ਦਿੱਲੀ ਆਨੇ ਕੇ ਬਾਅਦ ਭੀ ਬਹੁਤ ਦਿਨੋਂ ਤਕ ਮੇਰੀ ਮਾਂ ਅੰਗੀਠੀ ਜਲਾ ਕਰ ਔਰ ਸਟੋਵ ਮੇਂ ਪੰਪ ਮਾਰ-ਮਾਰ ਕਰ ਖਾਨਾ ਬਨਾਤੀ ਰਹੀਂ। ਅਭੀ ਭਾਪ-ਇੰਜਨ ਰੇਲ ਗਾਡੀਓਂ ਕੋ ਖੀਂਚ ਰਹੇ ਥੇ ਔਰ ਡੀਜ਼ਲ ਇੰਜਨ ਸ਼ੁਰੂ ਹੋ ਗਏ ਥੇ। ਦਿੱਲੀ ਕੀ ਸੜਕੋਂ ਪਰ ਐਮਬੈਸੇਡਰ, ਫੀਏਟ ਔਰ ਸਟੈਂਡਰਡ ਨਾਮ ਕੀ ਕਾਰੇਂ ਦਿਖਾਈ ਦੇਤੀ ਥੀਂ।
ਮੈਂ ਜਬ ਪਾਂਚਵੀਂ ਮੇਂ ਪੜ੍ਹਤਾ ਥਾ ਤੋ ਮੇਰੇ ਸਕੂਲ ਕੇ ਇਰਦ ਗਿਰਦ ਬਾਉਂਡਰੀ ਕੀ ਦੀਵਾਰ ਨਹੀਂ ਥੀ। ਉਸੀ ਸਕੂਲ ਕੇ ਬਾਹਰ ਬੈਠਾ ਕਰਤਾ ਥਾ ਸੁਦਰਸ਼ਨ ਨਾਈ। ਉਸ ਕੇ ਪਾਸ ਦੁਕਾਨ ਕੇ ਨਾਮ ਪਰ ਬਸ ਏਕ ਪੁਰਾਨੀ ਸੀ ਕੁਰਸੀ, ਏਕ ਮੇਜ਼ ਔਰ ਏਕ ਧੁੰਦਲਾ ਪੜਤਾ ਸ਼ੀਸ਼ਾ ਥਾ। ਏਕ ਐਸੀ ਚਾਰ ਪਾਈ ਰੱਖੀ ਰਹਿਤੀ ਜਿਸ ਕੀ ਹਾਲਤ ਅਪਨੇ ਮਾਲਿਕ ਕੀ ਹਾਲਤ ਕੀ ਹੀ ਤਰਹ ਖਸਤਾ ਹੁਆ ਕਰਤੀ ਥੀ। ਮੈਂ ਵਹਾਂ ਬਾਲ ਕਟਵਾਨੇ ਜਾਇਆ ਕਰਤਾ ਥਾ। ਹਾਲਾਂਕਿ ਮੁਝੇ ਬਹੁਤ ਬੁਰਾ ਲਗਾ ਕਰਤਾ ਥਾ ਕਿ ਸੁਦਰਸ਼ਨ ਨਾਈ ਸਿਰਫ਼ ਮਸ਼ੀਨ ਸੇ ਬਾਲ ਕਾਟਤਾ ਥਾ ਜਬਕਿ ਬਾਬੂ ਲਾਲ ਨਾਈ ਕੈਂਚੀ ਸੇ ਕਟਿੰਗ ਕਰਤਾ ਥਾ। ਮਗਰ ਫਿਰ ਭੀ ਮੇਰੇ ਬਾਊਜੀ ਹਮੇਸ਼ਾ ਸੁਦਰਸ਼ਨ ਲਾਲ ਸੇ ਹੀ ਬਾਲ ਕਟਵਾਤੇ ਥੇ। ਸੁਦਰਸ਼ਨ ਲਾਲ ਕੀ ਚਾਰਪਾਈ ਪਰ ਨਵਭਾਰਤ ਔਰ ਪ੍ਰਤਾਪ (ਉਰਦੂ) ਸਮਾਚਾਰ ਪੱਤਰ ਰੱਖੇ ਰਹਿਤੇ ਥੇ। ਉਸਕੇ ਸਭੀ ਗਾਹਕ ਵਹਾਂ ਬੈਠ ਕਰ ਰਾਜਨੀਤੀ ਪਰ ਚਰਚਾ ਕੀਆ ਕਰਤੇ ਥੇ। ਕਾਂਗਰਸ ਔਰ ਜਨਸੰਘ, ਸਬਕੀ ਜ਼ੁਬਾਨ ਪਰ ਰਹਿਤੇ। ਇਸੀ ਮਾਹੌਲ ਸੇ ਮੇਰੀ ਕਹਾਨੀ 'ਏਕ ਹੀ ਰੰਗ' ਕਾ ਜਨਮ ਹੁਆ। ਸੁਦਰਸ਼ਨ ਨਾਈ ਉਸ ਕਹਾਨੀ ਕਾ ਮੁਖਿਅ-ਪਾਤਰ ਹੈ।
ਮੇਰਾ ਪ੍ਰਾਇਮਰੀ ਸਕੂਲ ਅੰਧਾ ਮੁਗ਼ਲ ਕਸ਼ੇਤ੍ਰ ਮੇਂ ਥਾ। ਬਾਅਦ ਮੇਂ ਸਕੰਡਰੀ ਸਕੂਲ ਭੀ ਵਹੀਂ ਥਾ। ਮੈਂ ਸਬਜ਼ੀ ਮੰਡੀ ਰੇਲਵੇ ਕਾਲੋਨੀ ਸੇ ਪੈਦਲ ਚਲ ਕਰ ਸਕੂਲ ਜਾਇਆ ਕਰਤਾ ਥਾ। ਬਾਊਜੀ ਕੋ ਪਹਿਲੇ ਕਿਸ਼ਨ ਗੰਜ, ਉਸਕੇ ਬਾਅਦ ਸਬਜ਼ੀ ਮੰਡੀ, ਵਾਪਸ ਕਿਸ਼ਨ ਗੰਜ, ਫਿਰ ਲਾਜਪਤ ਨਗਰ ਕੀ ਰੇਲਵੇ ਕਾਲੋਨੀਓਂ ਮੇਂ ਰਹਿਨੇ ਕੇ ਲੀਏ ਫ਼ਲੈਟ ਅਲਾਟ ਹੁਏ। ਹਮ ਭੀ ਬਾਰ-ਬਾਰ ਉਨ ਕੇ ਸਾਥ-ਸਾਥ ਘਰ ਬਦਲਤੇ ਰਹੇ। ਬਾਊਜੀ ਕੀ ਖ਼ਾਸੀਅਤ ਹੀ ਉਨਕੀ ਕਮਜ਼ੋਰੀ ਭੀ ਥੀ। ਬਾਊਜੀ ਜ਼ਰੂਰਤ ਸੇ ਜ਼ਿਆਦਾ ਈਮਾਨਦਾਰ ਵਿਅਕਤੀ ਥੇ। ਭਾਰਤ ਕੇ ਸਵਤੰਤ੍ਰਤਾ ਸੰਗ੍ਰਾਮ ਕੇ ਦੌਰਾਨ ਉਨਕੇ ਬਾਏਂ ਬਾਜ਼ੂ ਮੇਂ ਗੋਲੀ ਲਗੀ ਥੀ। ਬਾਊਜੀ ਕੀ ਚਰਮ ਈਮਾਨਦਾਰੀ ਕੇ ਕਾਰਣ ਮਹੀਨੇ ਕੀ ਚੌਬੀਸ ਯਾ ਪੱਚੀਸ ਤਾਰੀਖ਼ ਕੋ ਮਾਂ ਜਾ ਕਰ ਅਪਨੀ ਚਚੇਰੀ ਬਹਨ (ਸੁਮਿੱਤ੍ਰਾ ਮਾਸੀ), ਕੇ ਯਹਾਂ ਸੇ ਪਾਂਚ ਰੁਪਏ ਉਧਾਰ ਲੇ ਆਇਆ ਕਰਤੀ ਥੀਂ, ਜੋ ਉਨਹੇਂ ਪਗਾਰ ਆਤੇ ਹੀ ਵਾਪਸ ਕਰ ਦੀਏ ਜਾਤੇ। ਮੁਝੇ ਯਾਦ ਹੈ ਕਿ ਵਰਸ਼ 1961 ਮੇਂ ਮੇਰੇ ਜਨਮ ਦਿਨ ਪਰ ਕੁਲ ਸਵਾ ਰੁਪਈਆ ਖ਼ਰਚ ਹੁਆ ਥਾ। ਬਾਊਜੀ ਕੀ ਯਹ ਛਵੀ ਮੇਰੀ ਬਹੁਤ ਸੀ ਕਹਾਨੀਓਂ ਮੇਂ ਦਿਖਾਈ ਦੇਤੀ ਹੈ। 'ਪਾਸਪੋਰਟ ਕਾ ਰੰਗ' ਕਹਾਣੀ ਕੇ ਬਾਊਜੀ ਕਾ ਪੂਰਾ ਚਰਿੱਤ੍ਰ ਮੈਂਨੇ ਅਪਨੇ ਬਾਊਜੀ ਪਰ ਆਧਾਰਿਤ ਕੀਆ ਹੈ ਜਬਕਿ ਮੇਰੇ ਬਾਊਜੀ ਮੇਰੇ ਬ੍ਰਿਟੇਨ ਪ੍ਰਵਾਸ ਕਰਨੇ ਸੇ ਬਹੁਤ ਪਹਿਲੇ ਹੀ ਸਵਰਗਵਾਸੀ ਹੋ ਗਏ ਥੇ।
ਬਾਊਜੀ ਕੀ ਸੋਚ ਅਪਨੇ ਪਿਤਾ ਯਾਨੀਕਿ ਮੇਰੇ ਦਾਦਾਜੀ ਕੇ ਸਾਥ ਕਭੀ ਮੇਲ ਨਹੀਂ ਖਾ ਪਾਈ। ਦੋਨੋਂ ਮੇਂ ਹਮੇਸ਼ਾ ਛੱਤੀਸ (੩੬) ਕਾ ਆਂਕੜਾ ਬਣਾ ਰਹਾ। ਦਾਦਾਜੀ ਕੋ ਸ਼ਿਕਾਇਤ ਥੀ ਕਿ ਬਾਊਜੀ ਨੇ ਕਭੀ ਬੜੇ ਪੁੱਤਰ ਕੀ ਭੂਮਿਕਾ ਸਹੀ ਢੰਗ ਸੇ ਨਹੀਂ ਨਿਭਾਈ। ਜਬਕਿ ਬਾਊਜੀ ਏਕ ਦੇਸ਼ ਭਗਤ ਜਵਾਨ ਥੇ ਜਿਨਕੇ ਲੀਏ ਅਪਨੇ ਪਰਿਵਾਰ ਸੇ ਬੜ੍ਹ ਕਰ ਭਾਰਤ ਕੀ ਸਵਤੰਤ੍ਰਤਾ ਥੀ। ਬਾਊਜੀ ਗਰਮ-ਦਲ ਕੇ ਸਦਸਯ ਥੇ। ਤੀਨ ਅੰਗਰੇਜ਼ੋਂ ਕੋ ਜ਼ਿੰਦਾ ਜਲਾ ਦੇਨੇ ਕਾ ਆਰੋਪ ਥਾ ਉਨ ਪਰ। ਦਾਦਾਜੀ ਵਕੀਲੋਂ ਕੇ ਚੱਕਰ ਕਾਟਤੇ ਰਹੇ। ਉਨਹੇਂ ਗੁੱਸਾ ਇਸ ਬਾਤ ਕਾ ਥਾ ਕਿ ਉਨ ਕਾ ਪੁੱਤ੍ਰ ਪੜ੍ਹਾਈ ਲਿਖਾਈ ਛੋੜ ਕਰ ਦੇਸ਼-ਪ੍ਰੇਮੀਓਂ ਕੇ ਚੱਕਰ ਮੇਂ ਪੜ ਗਿਆ ਥਾ। ਉਨਕਾ ਦੂਸਰਾ ਗੁੱਸਾ ਇਸ ਬਾਤ ਪਰ ਭੀ ਥਾ ਕਿ ਕਾਂਗਰਸੀ ਗਲੇ ਮੇ ਮਾਲਾਏਂ ਪਹਿਨ ਕਰ ਜੇਲ ਗਏ ਔਰ ਆਜ਼ਾਦੀ ਕੇ ਬਾਅਦ ਕੋਟੇ-ਪ੍ਰਮਿਟ ਲੇ ਕਰ ਪੈਂਸ਼ਨੇ ਭੀ ਪੱਕੀ ਕਰਵਾਲੀਂ। ਮਗਰ ਉਨ ਕੇ ਪੁੱਤ੍ਰ ਨੇ ਈਮਾਨਦਾਰੀ ਕਾ ਜੋ ਰਾਗ ਅਲਾਪਨਾਂ ਸ਼ੁਰੂ ਕੀਆ ਤੋ ਉਸੇ ਬੰਦ ਹੀ ਨਹੀਂ ਕੀਆ। ਜ਼ਾਹਿਰ ਸੀ ਬਾਤ ਹੈ ਕਿ ਜਿਨ ਪੁੱਤ੍ਰੋਂ ਨੇ ਦਾਦਾਜੀ ਕੀ ਬਾਤ ਮਾਨੀ ਥੀ ਔਰ ਪੜ੍ਹਾਈ ਕਰਕੇ ਊਂਚੇ ਪਦ ਹਾਸਿਲ ਕੀਏ ਥੇ, ਦਾਦਾਜੀ ਕਾ ਪਿਆਰ ਉਨਕੇ ਔਰ ਉਨਕੇ ਪੁੱਤ੍ਰੋਂ ਕੇ ਲੀਏ ਜ਼ਿਆਦਾ ਮਮਤਾਮਈ ਥਾ। ਦਾਦਾਜੀ ਸੇ ਦੂਸਰੇ ਪੋਤੇ-ਪੋਤੀਓਂ ਕੋ ਤੋ ਮਿਲਤੇ ਭੇਂਟ ਔਰ ਖਿਲੌਨੇ, ਜਬਕਿ ਮੇਰੇ ਪੱਲੇ ਆਤੇ ਕੇਵਲ ਵਾਅਦੇ। ਉਨਹੋਂ ਨੇ ਮੁਝੇ ਏਕ ਬਾਰ ਸਾਈਕਲ ਔਰ ਘੜੀ ਲੇ ਕਰ ਦੇਨੇ ਕਾ ਵਾਅਦਾ ਕੀਆ ਥਾ। ਕਿੰਤੂ ਵੇ ਮੇਰੇ ਦੇਨਦਾਰ ਕੇ ਰੂਪ ਮੇਂ ਹੀ ਇਸ ਦੁਨੀਆਂ ਸੇ ਚਲਾਨਾ ਕਰ ਗਏ। ਮੇਰੇ ਪਹਿਲੇ ਕਹਾਨੀ-ਸੰਗ੍ਰਹਿ 'ਕਾਲਾ ਸਾਗਰ' ਮੇਂ ਮੇਰੀ ਕਹਾਨੀ 'ਕੜੀਆਂ' ਇਸੀ ਥੀਮ ਪਰ ਆਧਾਰਿਤ ਥੀ।
ਪੜ੍ਹਾਈ ਕਰਤੇ ਕਰਤੇ ਮੇਰਾ ਆਤਮ-ਵਿਸ਼ਵਾਸ ਲਗਭਗ ਘੁੰਮਡ ਬਨਤਾ ਜਾ ਰਹਾ ਥਾ। ਦਸਵੀਂ ਕਲਾਸ ਮੇਂ ਹਿਸਾਬ ਕੇ ਪੇਪਰ ਮੇਂ ਫੇਲ ਹੋ ਗਯਾ। ਸਾਲ ਮਾਰਾ ਗਯਾ। ਪਿਤਾ ਜੀ ਕਾ ਤਬਾਦਲਾ ਸ਼ਿਮਲਾ ਕੇ ਪਾਸ ਸ਼ੋਘੀ ਸਟੇਸ਼ਨ ਪਰ ਹੋ ਗਯਾ ਥਾ। ਵੇ ਵਹਾਂ ਕੇ ਸਟੇਸ਼ਨ ਮਾਸਟਰ ਬਨਾ ਦੀਏ ਗਏ ਥੇ। ਭਲਾ ਏਕ ਫੇਲ ਹੁਏ ਲੜਕੇ ਕੋ ਸ਼ਿਮਲਾ ਕੇ ਅੱਛੇ ਸਕੂਲ ਮੇਂ ਦਾਖ਼ਲਾ ਮਿਲਤਾ ਭੀ ਤੋ ਕੈਸੇ! ਮੇਰੇ ਏਕ ਮਿੱਤ੍ਰ ਥੇ ਜੋ ਕਿ ਮੇਰੇ ਬਾਊਜੀ ਕੇ ਭੀ ਮਿੱਤ੍ਰ ਥੇ...ਈਸ਼ਵਰ ਭਟਨਾਗਰ। ਉਨਹੋਂ ਨੇ ਬਾਊਜੀ ਸੇ ਬਾਤ ਕੀ ਔਰ ਮੁਝੇ ਵਾਪਸ ਦਿੱਲੀ ਲੇ ਆਏ। ਯਹਾਂ ਉਨਹੋਂ ਨੇ ਮੇਰਾ ਦਾਖ਼ਲਾ ਪ੍ਰੈਸਿਡੈਂਟਸ ਐਸਟੇਟ ਸਕੂਲ ਮੇਂ ਕਰਵਾ ਦੀਆ। ਮੈਂ ਏਕ ਬਾਰ ਫਿਰ ਏਕ ਨਏ ਸਕੂਲ ਮੇਂ ਹੀਰੋ ਬਨ ਗਯਾ। ਪੜ੍ਹਾਈ ਮੇਂ ਮੂਲਤ (ਮੁੱਢੋਂ) ਅੱਛਾ ਥਾ ਹੀ। ਅੰਗਰੇਜ਼ੀ ਮੇਰਾ ਪ੍ਰਿਯ ਵਿਸ਼ਯ ਥਾ। ਮੇਰੀ ਆਵਾਜ਼ ਬਚਪਨ ਸੇ ਖਾਸੀ ਸੁਰੀਲੀ ਥੀ, ਐਕਟਿੰਗ ਕਾ ਸ਼ੌਕ ਥਾ। ਸਕੂਲ ਕੇ ਲੀਏ ਬਹੁਤ ਸੇ ਕੱਪ ਔਰ ਸ਼ੀਲਡ ਜੀਤ ਕਰ ਲਾਇਆ। ਭਟਨਾਗਰ ਜੀ ਕੇ ਜੀਵਨ ਪਰ ਆਧਾਰਿਤ ਦੋ ਕਹਾਨੀਆਂ ਮੈਂਨੇ ਲਿਖੀਂ...'ਦੰਸ਼' ਔਰ 'ਰਿਸ਼ਤੇ'।
ਜਬ ਸਕੂਲ ਕਾ ਜ਼ਿਕਰ ਆ ਹੀ ਗਯਾ ਹੈ ਤੋ ਬਤਾਤਾ ਚਲੂੰ ਕਿ ਮੇਰਾ ਯਹ ਸਕੂਲ ਏਕ ਕੋਐਜੂਕੇਸ਼ਨਲ ਸਕੂਲ ਥਾ। ਯਹਾਂ ਲੜਕੇ ਔਰ ਲੜਕੀਆਂ ਇਕੱਠੇ ਪੜ੍ਹਾ ਕਰਤੇ ਥੇ। ਮੇਰੇ ਸਾਥ ਦਸਵੀਂ ਮੇਂ ਏਕ ਲੜਕੀ ਪੜ੍ਹਤੀ ਥੀ ਨਾਜਮਾ, ਵਹ ਮੁਝੇ ਛੇੜਾ ਕਰਤੀ ਥੀ। ਮੈਂ ਉਨ ਦਿਨੋਂ ਖਾਸਾ ਸੀਧਾ-ਸਾਦਾ ਸਾ ਲੜਕਾ ਹੁਆ ਕਰਤਾ ਥਾ। ਵਹ ਆਤੇ-ਜਾਤੇ ਮੁਝ ਪਰ ਫ਼ਿਕਰੇ ਕਸਾ ਕਰਤੀ ਥੀ। ਏਕ ਬਾਰ ਮੈਂ ਪ੍ਰਿੰਸੀਪਲ ਕੇ ਕਮਰੇ ਮੇਂ ਜਾ ਖੜਾ ਹੁਆ, “ਸਰ ਨਾਜਮਾ ਮੁਝੇ ਛੇੜਤੀ ਹੈ। ਰਿਮਾਰਕਸ ਪਾਸ ਕਰਤੀ ਰਹਿਤੀ ਹੈ।” ਮੇਰੀ ਰੋਂਦੂ ਸੀ ਆਵਾਜ਼ ਸੁਣ ਕਰ ਪ੍ਰਿੰਸੀਪਲ ਨੇ ਏਕ ਜ਼ੋਰ ਕਾ ਠਹਾਕਾ ਲਗਾਇਆ...। “ਅਬੇ ਛੇੜਤੀ ਹੈ ਤੋ ਛਿੜ। ਮਰਦ ਕਾ ਬੱਚਾ ਬਨ। ਆਜ ਕੇ ਬਾਅਦ ਐਸੀ ਸ਼ਿਕਾਇਤ ਲੇਕਰ ਆਇਆ ਤੋ ਮੁਰਗਾ ਬਨਾਦੂੰਗਾ। ਸਮਝੇ!” ਅਪਨੀ ਲੰਦਨ ਜਾ ਕਰ ਲਿਖੀ ਕਹਾਨੀਓਂ ਮੇਂ ਮੇਰੀ ਕਹਾਣੀ 'ਟੈਲੀਫ਼ੋਨ ਲਾਈਨ' ਕੀ ਮੁਖਿਅ ਪਾਤਿਰਾ ਮੇਰੀ ਇਸੀ ਸਕੂਲੀ ਮਿੱਤਰ ਨਾਜਮਾ ਪਰ ਆਧਾਰਿਤ ਹੈ।
ਮੇਰੇ ਬਾਊਜੀ ਸਿਗਰੇਟ ਬਹੁਤ ਪੀਤੇ ਥੇ। ਦਿਨ ਭਰ ਮੇਂ ਸਾਠ ਸੇ ਸੱਤਰ ਸਿਗਰੇਟ ਔਰ ਵੋ ਭੀ ਫਿਲਟਰ ਕੇ ਬਿਨਾ, ਸਾਦੀ ਸਿਗਰੇਟ। ਲਾਲ ਰੰਗ ਕਾ ਪੈਕੇਟ ਹੋਤਾ ਥਾ। ਨਾਮ ਸ਼ਾਇਦ ਵਰ ਚੱਕਰ ਯਾ ਵੀਰ ਚੱਕਰ ਹੁਆ ਕਰਤਾ ਥਾ। ਹਮਾਰੇ ਘਰ ਮੇਂ ਏਕ ਸੌ ਪੈਕੇਟ ਕਾ ਬੰਡਲ ਆਇਆ ਕਰਤਾ ਥਾ। 1967 ਕੀ ਮੁਝੇ ਏਕ ਘਟਨਾ ਯਾਦ ਹੈ। ਬਾਊਜੀ ਨੇ ਮੁਝੇ ਅਪਨੇ ਕਮਰੇ ਮੇਂ ਬੁਲਾਯਾ ਔਰ ਕਹਾ, “ਕਾਕਾ ਤੂੰ ਹੁਣ ਪੰਦਰਾਂ ਸਾਲ ਦਾ ਹੋ ਗਿਆ ਏਂ। ਇਹੋ ਉਮਰ ਹੋਂਦੀ ਹੈ ਜਦੋਂ ਬੱਚਾ ਸਿਗਰੇਟ ਪੀਣੀ ਸ਼ੁਰੂ ਕਰਦਾ ਏ। ਮੈਤੋਂ ਜ਼ਿਆਦਾ ਕੋਈ ਨਹੀਂ ਜਾਣਦਾ ਕਿ ਸਿਗਰੇਟ ਕਿੰਨੀ ਬੁਰੀ ਚੀਜ਼ ਏ। ਕਾਕਾ ਅੱਜ ਤੋਂ ਮੈਂ ਸਿਗਰੇਟ ਪੀਣੀ ਛੱਡ ਰਿਹਾ ਆਂ—ਤਾਂਕਿ ਤੈਨੂੰ ਸਿਗਰੇਟ ਪੀਣ ਤੋਂ ਰੋਕ ਸਕਾਂ।” ਬਾਊਜੀ ਕੀ ਬਾਤ ਦਿਲ ਪਰ ਕੁਛ ਐਸਾ ਅਸਰ ਕਰ ਗਈ ਕਿ ਮੈਂਨੇ ਜੀਵਨ ਮੇਂ ਕਭੀ ਸਿਗਰੇਟ ਕਾ ਸਵਾਦ ਨਹੀਂ ਚੱਖਾ।
ਬਾਊਜੀ ਕਾ ਤਬਾਦਲਾ ਵਾਪਸ ਦਿੱਲੀ ਹੋ ਗਿਆ। ਅਬ ਸਥਿਤੀ ਖਾਸੀ ਅਜੀਬੋ-ਗ਼ਰੀਬ ਥੀ। ਰੇਲਵੇ ਅਧਿਕਾਰੀਓਂ ਕਾ ਕਹਿਣਾ ਥਾ ਕਿ ਆਪ ਸ਼ੋਘੀ (ਸ਼ਿਮਲਾ) ਵਾਲਾ ਘਰ ਖਾਲੀ ਕੀਜੀਏ ਤਾਕਿ ਆਪ ਕੋ ਦਿੱਲੀ ਮੇਂ ਘਰ ਅਲਾਟ ਕੀਆ ਜਾ ਸਕੇ। ਔਰ ਬਾਊਜੀ ਕਾ ਕਹਿਨਾ ਥਾ ਕਿ ਆਪ ਮੁਝੇ ਘਰ ਅਲਾਟ ਕਰੇਂ ਤੋ ਮੈਂ ਸ਼ੋਘੀ ਵਾਲਾ ਘਰ ਖਾਲੀ ਕਰੂੰ। ਇਸੀ ਉਹਾਪੋਹ ਮੇਂ ਕਰੀਬ 6-7 ਮਹੀਨੇ ਗੁਜ਼ਰ ਗਏ। ਇਸ ਦੌਰਾਨ ਬਾਊਜੀ ਨੇ ਅਪਨੇ ਕਿਸੀ ਮਿੱਤ੍ਰ ਕੇ ਘਰ ਏਕ ਕਮਰਾ ਕਿਰਾਏ ਪੇ ਲੇ ਲੀਆ। ਉਸੀ ਕਮਰੇ ਮੇਂ ਮੈਂ, ਬੜੀ ਬਹਨ, ਛੋਟੀ ਬਹਨ, ਮਾਂ ਔਰ ਬਾਊਜੀ ਸਭੀ ਰਹਿਤੇ ਥੇ। ਉਸੀ ਕਮਰੇ ਕੇ ਏਕ ਕੋਨੇ ਮੇਂ ਮਾਂ ਖਾਨਾ ਬਨਾਤੀ ਥੀਂ। ਵਹੀਂ ਸੋਤੇ ਭੀ ਥੇ। ਗਰਮੀ ਕੇ ਦਿਨੋਂ ਮੇਂ ਤੋ ਬਾਹਰ ਸਹਨ (ਵਿਹੜੇ) ਮੇਂ ਸੋਨੇ ਸੇ ਸਮੱਸਿਆ ਸੁਲਝ ਜਾਤੀ, ਕਿੰਤੂ ਜੈਸੇ ਹੀ ਥੋੜੀ ਠੰਡ ਬੜ੍ਹੀ ਤੋ ਪਾਂਚ ਲੋਗ ਏਕ ਹੀ ਕਮਰੇ ਮੇਂ ਸੋਨੇ ਕੋ ਬਾਧਯ। ਸ਼ੋਘੀ ਵਾਲੇ ਘਰ ਕਾ ਕਿਰਾਇਆ ਰੇਲਵੇ, ਬਾਊਜੀ ਕੀ ਪਗਾਰ ਮੇਂ ਸੇ ਕਾਟ ਰਹੀ ਥੀ ਔਰ ਯਹਾਂ ਮਾਲਿਕ ਮਕਾਨ ਕੋ ਕਿਰਾਇਆ ਦੇਨਾਂ ਹੋਤਾ। ਰਾਤ ਕੋ ਸਵਾ ਨੌ ਬਜੇ ਪੜ੍ਹਨੇ ਕਾ ਸਮੇ ਹੋਤਾ ਔਰ ਵਹੀ ਸਮੇ ਹਮਾਰੀ ਮਕਾਨ ਮਾਲਕਿਨ ਕਾ ਰੇਡੀਓ ਪਰ ਹਵਾ ਮਹਲ ਔਰ ਬਾਅਦ ਮੇਂ ਪੁਰਾਨੇ ਗਾਨੇ ਸੁਨਨੇ ਕਾ। ਅਭੀ ਟੀ.ਵੀ. ਘਰੋਂ ਮੇਂ ਆਮ ਬਾਤ ਨਹੀਂ ਥੀ। ਪੂਰੀ ਕਾਲੋਟੀ ਮੇਂ ਬਸ ਏਕ ਯਾ ਦੋ ਟੀ.ਵੀ. ਸੁਨਾਈ ਦੇਤੇ ਥੇ। ਜਬ ਮਕਾਨ ਮਾਲਕਿਨ ਹਵਾ ਮਹਲ ਕਾ ਨਾਟਕ ਔਰ ਪੁਰਾਨੇ ਫ਼ਿਲਮੀ ਗੀਤ ਸੁਨਤੀਂ, ਮੈਂ ਰੌਸ਼ਨਾਰਾ ਬਾਗ਼ ਕੀ ਸਟ੍ਰੀਟ ਲਾਈਟ ਕੇ ਨੀਚੇ ਬੈਠ ਕਰ ਪੜ੍ਹਾਈ ਕਰਤਾ। ਯਾਨੀਕਿ ਮੇਰੀ ਜ਼ਿੰਦਗੀ ਮੇਂ ਭੀ ਵੇ ਪਲ ਗੁਜ਼ਰੇ ਜੋ ਕਿ ਹਿੰਦੀ ਸਿਨੇਮਾ ਕੇ ਨਾਇਕ ਕੇ ਸਾਥ ਗੁਜ਼ਰਤੇ ਹੈਂ। ਬਸ ਫ਼ਰਕ ਇਤਨਾ ਹੀ ਥਾ ਕਿ ਮੇਰੇ ਜੀਵਨ ਪਰ ਕੋਈ ਫ਼ਿਲਮ ਨਹੀਂ ਬਨੀਂ।
ਗਿਆਰਵੀਂ ਪਾਸ ਕਰਨੇ ਕੇ ਬਾਅਦ ਮੈਂਨੇ ਖ਼ੁਦ ਏਕ ਨਿਰਣੈ ਲੀਆ ਕਿ ਆਗੇ ਪੜ੍ਹਾਈ ਨਹੀਂ ਕਰੂੰਗਾ। ਪਹਿਲੇ ਨੌਕਰੀ, ਫਿਰ ਪੜ੍ਹਾਈ। ਇਸ ਲੀਏ ਆਈ.ਟੀ.ਆਈ. ਨਿਜਾਮੁੱਦੀਨ ਮੇਂ ਸਟੈਨੋਗ਼੍ਰਾਫ਼ੀ ਮੇਂ ਦਾਖ਼ਲਾ ਲੇ ਲੀਆ। ਹਮਾਰੇ ਯਹਾਂ ਦੋ ਤਰਹ ਕੇ ਵਜ਼ੀਫ਼ੇ ਮਿਲ ਰਹੇ ਥੇ। ਏਕ ਗ਼ਰੀਬੀ ਕਾ ਔਰ ਏਕ ਕਲਾਸ ਮੇਂ ਅੱਵਲ ਆਨੇ ਕਾ। ਮਨ ਹੀ ਮਨ ਫ਼ੈਸਲਾ ਕਰ ਲੀਆ ਕਿ ਯਹ ਦਸ ਰੁਪਏ ਮਹੀਨੇ ਕਾ ਵਜ਼ੀਫ਼ਾ ਮੁਝੇ ਹੀ ਜੀਤਨਾ ਹੈ। ਯਾਨੀਕਿ ਸਾਲ ਭਰ ਕੇ ਪੂਰੇ ਏਕ ਸੌ ਬੀਸ ਰੁਪਏ। ਕਲਾਸ ਮੇਂ ਆਮ ਤੌਰ ਪਰ ਪ੍ਰਥਮ ਮੈਂ ਹੀ ਆਤਾ ਥਾ ਔਰ ਮੇਰੇ ਬਾਅਦ ਥੀਂ ਤੀਨ ਲੜਕੀਆਂ। ਉਨਕੇ ਨਾਮੋਂ ਮੇਂ ਭੀ ਗੜਬੜ ਹੋ ਜਾਤੀ ਥੀ...ਏਕ ਸੁਨੀਤਾ ਚਾਵਲਾ, ਦੂਸਰੀ ਨਿਰਮਲ ਟੰਡਨ ਔਰ ਤੀਸਰੀ ਨਿਰਮਲ ਚਾਵਲਾ। ਇਨਹੀਂ ਮੇਂ ਸੇ ਏਕ ਸੇ ਬਾਤ ਕਰਤੇ ਹੁਏ ਮਹਿਸੂਸ ਹੁਆ ਕਿ ਮੈਂ ਬੜਾ ਹੋ ਗਿਆ ਹੂੰ। ਕਿਓਂਕਿ ਉਸਸੇ ਬਾਤ ਕਰਤੇ ਸਮੇ ਕੁਛ-ਕੁਛ ਹੋਤਾ ਥਾ। ਅਭੀ ਡਿਪਲੋਮਾ ਪੂਰਾ ਹੋਨੇ ਮੇਂ ਦੋ ਮਹੀਨੇ ਕਾ ਸਮੇ ਬਾਕੀ ਥਾ ਕਿ ਮੁਝੇ ਅਪਨੀ ਪਹਿਲੀ ਨੌਕਰੀ ਭੀ ਮਿਲ ਗਈ। ਰਾਜਸ਼੍ਰੀ ਪਿਕਚਰਸ, ਚਾਂਦਨੀ ਚੌਕ ਮੇਂ ਸਟੈਨੋ ਟਾਈਪਿਸਟ...ਪਗਾਰ, ਰੁਪਏ ਦੋ ਸੌ ਮਾਤ੍ਰ। ਆਈ.ਟੀ.ਆਈ. ਕੇ ਪ੍ਰਸ਼ਿਕਸ਼ਕੋਂ...ਓਮੈਰ ਅਫ਼ਜਲ ਖ਼ਾਨ ਵ (ਔਰ) ਡੀ.ਪੀ. ਵਾਧਵਾ ਨੇ ਏਕ ਪ੍ਰਸਤਾਵ ਰੱਖਾ ਕਿ ਮੈਂ ਪੜ੍ਹਾਈ ਤੋ ਪਾਰਟ ਟਾਈਮ ਕਲਾਸ ਮੇਂ ਕਰੂੰ, ਲੇਕਿਨ ਮੁਝੇ ਹਾਜ਼ਰੀ ਫੁਲ ਟਾਈਮ ਕਲਾਸ ਕੀ ਦੀ ਜਾਏਗੀ। ਮੇਰੇ ਲੀਏ ਤੋ ਯਹ ਜੈਸੇ ਆਸਮਾਨ ਸੇ ਆਸ਼ੀਰਵਾਦ ਕੀ ਵਰਸ਼ਾ ਥੀ। ਮੇਰਾ ਸਾਈਕਲ ਅਭਿਆਨ ਸ਼ੁਰੂ ਹੋ ਗਿਆ–ਕਿਸ਼ਨ ਗੰਜ ਸੇ ਚਾਂਦਨੀ ਚੌਕ ਤਕ ਸਾਈਕਲ ਪਰ, ਸ਼ਾਮ ਕੋ ਵਹਾਂ ਸੇ ਨਿਜ਼ਾਮੁੱਦੀਨ ਸਾਈਕਲ ਪਰ, ਰਾਤ ਕੋ ਨਿਜ਼ਾਮੁੱਦੀਨ ਸੇ ਕਿਸ਼ਨ ਗੰਜ ਵਾਪਸ ਸਾਈਕਲ ਪਰ। ਯਹ ਸਾਈਕਲਿੰਗ ਕਾ ਜੋ ਦੌਰ ਸ਼ੁਰੂ ਹੁਆ ਤੋ ਮੇਰੇ ਐਮ.ਏ. ਪੂਰਾ ਕਰਨੇ ਤਕ ਚਲਤਾ ਹੀ ਰਹਾ। ਉਸ ਨੌਕਰੀ ਕੀ ਏਕ ਹੀ ਬਾਤ ਹੈ ਜੋ ਭੂਲੇ ਨਹੀਂ ਭੁਲਾਈ ਜਾ ਸਕਦੀ, ਮੇਰੇ ਬਾਸ ਕਾ ਕਹਿਨਾ...“ਮਿਸਟਰ ਸ਼ਰਮਾ ਆਪ ਕੇ ਟਾਈਪ ਰਾਈਟਰ ਕੀ ਆਵਾਜ਼ ਨਹੀਂ ਆ ਰਹੀ, ਇਸਕਾ ਮਤਲਬ ਹੈ ਕਿ ਆਪਕੇ ਪਾਸ ਕਾਮ ਨਹੀਂ ਹੈ। ਆਈਏ ਔਰ ਡਿਕਟੇਸ਼ਨ ਲੇ ਲੀਜੀਏ।””
ਜਬ ਮੈਂ ਮੁੜ ਕਰ ਦੇਖਤਾ ਹੂੰ ਤੋ ਪਾਤਾ ਹੂੰ ਕਿ ਮੇਰੇ ਵਿਅਕਤੀਤਵ ਕੇ ਵਿਕਾਸ ਮੇਂ ਚਾਰ ਮਹਿਲਾਓਂ ਔਰ ਦੋ ਪੁਰਸ਼ੋਂ ਕਾ ਬਹੁਤ ਮਹੱਤਵਪੂਰਣ ਹਾਥ ਹੈ। ਪਹਿਲੀ ਮਹਿਲਾ ਹੈ ਮੇਰੀ ਮਾਂ। ਮੇਰੀ ਮਾਂ ਨੇ ਮੁਝੇ ਸਿਖਾਇਆ ਹੈ ਕਿ ਅਭਾਵੋਂ ਮੇਂ (ਲੋੜਾਂ-ਧੁੜਾਂ ਵਿਚ) ਭੀ ਚਿਹਰੇ ਪਰ ਕੈਸੇ ਮੁਸਕੁਰਾਹਟ ਕਾਇਮ ਰੱਖੀ ਜਾ ਸਕਤੀ ਹੈ। ਕਮ ਸੇ ਕਮ ਰਿਸੋਰਸੋਂ ਸੇ ਭੀ ਕੈਸੇ ਬੇਹਤਰੀਨ ਨਤੀਜੇ ਹਾਸਿਲ ਕੀਏ ਜਾ ਸਕਤੇ ਹੈਂ। ਮੇਰੇ ਪਾਸ ਦੋ ਹੀ ਕਮੀਜ਼ੇਂ ਹੋਤੀ ਥੀਂ ਔਰ ਦੋ ਹੀ ਨਿੱਕਰੇਂ। ਕਿੰਤੂ ਮੈਂ ਕਲਾਸ ਕਾ ਸਬਸੇ ਸਾਫ ਸੁਥਰਾ ਬੱਚਾ ਕਹਿਲਾਤਾ ਥਾ। ਕਿਓਂਕਿ ਮੇਰੇ ਕਪੜੇ ਰੋਜ਼ ਧੁਲੇ ਵ ਇਸਤ੍ਰੀ ਕੀਏ ਹੋਤੇ। ਕਲਾਸ ਕੇ ਲੜਕੇ ਮੁਝੇ ਕਿਸੀ ਬਹੁਤ ਅਮੀਰ ਘਰ ਕਾ ਬੱਚਾ ਸਮਝਤੇ ਥੇ। ਮਾਂ ਸਵੈਂ ਕੁਛ ਖਾਏ ਯਾ ਨ ਖਾਏ, ਮੇਰੇ ਲੀਏ ਘਰ ਕੀ ਬੈਸਟ ਚੀਜ਼ੇਂ ਬਨਾਕਰ ਰੱਖਤੀ ਥੀਂ। ਔਰ ਜਬ ਬਾਊਜੀ ਸੇ ਮਾਰ ਪੜਤੀ ਥੀ ਤੋ ਵਹ ਆਧੇ ਸੇ ਅਧਿਕ ਮਾਰ ਅਪਨੀ ਪੀਠ ਪਰ ਲੇ ਲੇਤੀ ਥੀਂ।
ਦੂਸਰੀ ਮਹਿਲਾ ਥੀਂ ਮੇਰੀ ਹਰਜੀਤ ਦੀਦੀ। ਦਰਅਸਲ ਉਨਸੇ ਮੇਰਾ ਕੋਈ ਸਗ਼ਾ ਰਿਸ਼ਤਾ ਨਹੀਂ ਥਾ। ਵੇ ਮੇਰੇ ਦੋਸਤ ਹਰਦੀਪ ਕੀ ਬਹਨ ਥੀਂ। ਹਰਦੀਪ ਔਰ ਮੈਂ ਪਾਂਚਵੀ ਕਕਸ਼ਾ ਮੇਂ ਇਕੱਠੇ ਪੜ੍ਹਤੇ ਥੇ। ਹਰਜੀਤ ਦੀਦੀ ਹਮ ਦੋਨੋਂ ਸੇ ਚਾਰ ਚਾਰ ਸਾਲ ਬੜੀ ਥੀਂ। ਜਬ ਬੈਂਕ ਆਫ਼ ਇੰਡੀਆ ਮੇਂ ਨੌਕਰੀ ਲਗਨੇ ਕੇ ਪਸ਼ਚਾਤ ਮੈਂਨੇ ਬੀ.ਕਾਮ. ਮੇਂ ਦਾਖ਼ਲਾ ਲੀਆ ਤੋ ਦੀਦੀ ਨੇ ਹੀ ਮੁਝੇ ਇੰਗਲਿਸ਼ ਆਨਰਸ ਕੀ ਪੜ੍ਹਾਈ ਕਰਨੇ ਕੋ ਪ੍ਰੇਰਿਤ ਕੀਆ। ਉਨ ਕਾ ਮੇਰੇ ਪ੍ਰਤੀ ਸਨੇਹ ਦੇਖ ਕਰ ਉਨਕੇ ਭਾਈ ਤਕ ਕੋ ਜਲਨ ਹੋਨੇ ਲਗਤੀ ਥੀ। ਉਨਕੇ ਵਿਅਕਤੀਤਵ ਕੀ ਖ਼ਾਸੀਅਤ ਯਹ ਥੀ ਕਿ ਉਨਹੇਂ ਮੇਰੇ ਘਰ ਕੇ ਸਭੀ ਸਦਸਯ ਦੀਦੀ ਕਹਿ ਕਰ ਹੀ ਬੁਲਾਤੇ ਥੇ। ਇਨਮੇਂ ਮੇਰੀ ਮਾਂ ਔਰ ਬਾਊਜੀ ਭੀ ਸ਼ਾਮਿਲ ਥੇ। ਮੈਂਨੇ ਅਪਨੀ ਪਹਿਲੀ ਲਿਖੀ ਅੰਗਰੇਜ਼ੀ ਕੀ ਪੁਸਤਕ ਉਨਹੇਂ ਹੀ ਸਮ੍ਰਪਿਤ ਕੀ ਹੈ। ਮੇਰੀ ਕਹਾਨੀ 'ਮੁੱਠੀ ਭਰ ਰੋਸ਼ਨੀ' ਕੀ ਨਾਇਕਾ ਸੀਮਾ ਕਾ ਵਿਅਕਤੀਤਵ ਕਾਫ਼ੀ ਹਦ ਤਕ ਦੀਦੀ ਪਰ ਆਧਾਰਿਤ ਥਾ।
ਮੇਰੇ ਅੰਗਰੇਜ਼ੀ ਸਾਹਿਤ ਪੜ੍ਹਨੇ ਸੇ ਜਿਸ ਵਿਅਕਤੀ ਕੋ ਸਬਸੇ ਅਧਿਕ ਦੁਖ ਹੁਆ, ਵੇ ਥੇ ਈਸ਼ਵਰ ਸਵਰੂਪ ਭਟਨਾਗਰ। ਭਟਨਾਗਰ ਸਾਹਬ ਨੇ ਮੁਝੇ ਸ਼ਿਮਲਾ ਸੇ ਦਿੱਲੀ ਲਾ ਕਰ ਏਕ ਵਰਸ਼ ਅਪਣੇ ਸਾਥ ਰੱਖਾ ਥਾ। ਵੇ ਏਕ ਤਲਾਕਸ਼ੁਦਾ ਆਦਮੀ ਥੇ ਜੋ ਅਪਨੇ ਏਕ ਛੋਟੇ ਭਾਈ ਵ ਦੋ ਬਹਨੋਂ ਵ ਮਾਤਾ-ਪਿਤਾ ਕੇ ਸਾਥ ਹੈਮਿਲਟਨ ਰੋਡ, ਕਸ਼ਮੀਰੀ ਗੇਟ ਮੇਂ ਰਹਿਤੇ ਥੇ। ਉਨਕੀ ਏਕ ਬਹਨ ਅਪਣੇ ਪਤੀ ਕਾ ਘਰ ਛੋੜ ਕਰ ਵਹਾਂ ਆ ਬੈਠੀ ਥੀ। ਉਸ ਬਹਨ ਕੋ ਮੇਰਾ ਵਹਾਂ ਰਹਿਨਾ ਬਹੁਤ ਅਖਰਤਾ ਥਾ। ਭਟਨਾਗਰ ਸਾਹਿਬ ਨੇ ਏਕ ਬਾਰ ਬਾਊਜੀ ਕੋ ਪੱਤ੍ਰ ਲਿਖਾ ਥਾ...'ਭਾਈ ਸਾਹਿਬ ਜਬ ਮੈਂ ਕਾਕੇ ਕੋ ਸੁਬਹਾ ਬਸਤਾ ਉਠਾ ਕਰ ਸਕੂਲ ਜਾਤੇ ਦੇਖਤਾ ਹੂੰ ਤੋ ਆਪਕੇ ਪ੍ਰਤੀ ਮਨ ਸੇ ਧਨਯਵਾਦ ਨਿਕਲਤਾ ਹੈ ਕਿ ਆਪ ਨੇ ਮੁਝੇ ਔਲਾਦ ਕਾ ਸੁਖ ਮਹਿਸੂਸ ਕਰਨੇ ਕਾ ਮੌਕਾ ਦੀਆ ਹੈ।' ਭਟਨਾਗਰ ਸਾਹਿਬ ਮੇਰੀ ਦੋ ਕਹਾਨੀਓਂ ਕੇ ਨਾਇਕ ਬਨੇ...'ਦੰਸ਼' ਔਰ 'ਰਿਸ਼ਤੇ'। ਮੇਰੀ ਹਿੰਦੀ ਫ਼ਿਲਮ ਮੇਂ ਰੁਚੀ ਵ ਸਮਝ ਕਾ ਲਗਭਗ ਪੂਰਾ ਕਾ ਪੂਰਾ ਸ਼ਰੇਅ ਭਟਨਾਗਰ ਸਾਹਿਬ ਕੋ ਹੀ ਜਾਤਾ ਹੈ। ਮੈਂਨੇ ਉਨ ਕੇ ਸਾਥ, ਸੁਬਹਾ ਕੇ ਸ਼ੋਅ ਮੇਂ, ਜਗਤ, ਮਿਨਰਵਾ, ਕੁਮਾਰ ਔਰ ਮੋਤੀ ਸਿਨੇਮਾ ਮੇਂ 1940 ਵ 1950 ਕੇ ਦਸ਼ਕ ਕੀ ਬਹੁਤ ਸੀ ਬਲੈਕ ਐਂਡ ਵਾਈਟ ਫ਼ਿਲਮੇਂ ਦੇਖੀਂ। ਵੇ ਹਮੇਸ਼ਾ ਮੁਝੇ ਵਕੀਲ ਬਨਾਨਾ ਚਾਹਤੇ ਥੇ। ਮੇਰੇ ਸਾਹਿਤ ਪ੍ਰੇਮ ਨੇ ਉਨਹੇਂ ਬਹੁਤ ਨਿਰਾਸ਼ ਕੀਆ ਥਾ। ਦਰਅਸਲ ਵੇ ਸਵੈਂ ਅਪਨੇ ਘਰ ਕੇ ਹਾਲਾਤ ਕੇ ਕਾਰਣ ਵਕਾਲਤ ਨਹੀਂ ਕਰ ਪਾਏ ਥੇ। ਅਪਨੇ ਅਧੂਰੇ ਸੁਪਨੇ ਮੁਝ ਮੇਂ ਦੇਖਨਾ ਚਾਹਤੇ ਥੇ। ਮਗਰ...
ਇੰਦੁ ਜਬ ਮੇਰੇ ਜੀਵਨ ਮੇਂ ਆਈ ਉਸ ਸਮੇ ਮੈਂ ਲੜਕੀਓਂ ਮੇਂ ਖਾਸਾ ਲੋਕਪ੍ਰਿਯ ਥਾ। ਯੂਨੀਵਰਸਟੀ ਕੀ ਕੁਛ ਲੜਕੀਆਂ ਤੋ ਮੁਝੇ ਲੇ ਕੇ ਆਪਸ ਮੇਂ ਲੜ ਭੀ ਲੇਤੀ ਥੀਂ। ਇੰਦੁ ਕੋ ਦੇਖ ਕਰ ਲਗਾ ਕਿ ਬਸ ਮੇਰੇ ਜੀਵਨ ਕੀ ਨੈਯਾ ਕੇ ਲੀਏ ਯਹੀ ਸਾਥੀ, ਸਹੀ ਸਾਥੀ ਹੈ। ਸਾਦੀ, ਸੁੰਦਰ ਔਰ ਸਮਝਦਾਰ–ਯਹ ਥੀ ਇੰਦੁ। ਹਮ ਦੋਨੋਂ ਨੇ ਜਾਤ-ਪਾਤ ਕੀ ਦੀਵਾਰ ਲਾਂਘ ਕਰ ਸ਼ਾਦੀ ਕੀ ਥੀ। ਇੰਦੁ ਕੇ ਦਿਮਾਗ਼ ਕਾ ਫ਼ੋਕਸ ਬਿਲਕੁਲ ਕਲੀਅਰ ਥਾ। ਉਸੇ ਘਰ ਸ਼ਬਦ ਕੇ ਸਹੀ ਮਾਅਨੇ ਮਾਲੂਮ ਥੇ। ਉਸਨੇ ਮੁਝੇ ਤਰਾਸ਼ਾ, ਸੰਵਾਰਾ ਔਰ ਹਿੰਦੀ ਕਾ ਕਹਾਨੀਕਾਰ ਬਨਾਨੇ ਕੇ ਸਾਥ ਸਾਥ ਏਕ ਬਿਹਤਰ ਇਨਸਾਨ ਬਨਾਇਆ। ਇੰਦੁ ਜੈਸੇ ਲੋਗ ਦੁਨੀਆਂ ਮੇਂ ਵਿਰਲੇ ਹੀ ਪੈਦਾ ਹੋਤੇ ਹੈਂ ਜਿਨਕੀ ਖ਼ੂਬੀਆਂ ਗਿਨਾਤੇ ਗਿਨਾਤੇ ਪੰਨੋ ਪਰ ਪੰਨੋ ਭਰੇ ਜਾ ਸਕਤੇ ਹੈਂ। ਹਮ ਦੋਨੋਂ ਨੇ ਅਪਨੇ ਜੀਵਨ ਕਾ ਸ਼ੰਘਰਸ਼ ਮੁੰਬਈ ਮੇਂ ਇਕੱਠੇ ਸ਼ੁਰੂ ਕੀਆ ਥਾ। ਏਕ-ਏਕ ਚੀਜ਼, ਪੈਸੇ ਜੋੜ-ਜੋੜ ਕਰ, ਖ਼ਰੀਦੀ ਥੀ। ਵਹ ਉਧਾਰ ਸੇ ਚੀਜ਼ੇਂ ਖ਼ਰੀਦਨੇ ਮੇਂ ਵਿਸ਼ਵਾਸ ਨਹੀਂ ਰੱਖਤੀ ਥੀ। ਕ੍ਰੈਡਿਟ ਕਾਰਡ ਕੇ ਵਿਰੁੱਧ ਥੀ ਵਹ। ਮੁਝੇ ਉਸ ਨੇ ਦੀਪਤੀ ਔਰ ਮਯੰਕ ਜੈਸੇ ਪਿਆਰੇ ਬੱਚੇ ਦੀਏ। ਮੇਰੀ ਕਹਾਨੀਓਂ ਕੀ ਪਹਿਲੀ ਪਾਠਕ ਵਹੀ ਹੋਤੀ ਥੀ। ਮੁਝੇ ਭਾਸ਼ਾ ਕੇ ਤੌਰ ਪਰ ਹਿੰਦੀ ਕਾ ਅਧਿਕ ਗਿਆਨ ਨਹੀਂ ਥਾ। ਇੰਦੁ ਮੇਰੀ ਕਹਾਨੀਓਂ ਕੀ ਭਾਸ਼ਾ ਭੀ ਸੁਧਾਰਤੀ ਔਰ ਥੀਮ ਕੀ ਪ੍ਰਸਤੂਤੀ ਮੇਂ ਸਹਾਇਤਾ ਭੀ ਕਰਤੀ। ਜਬ ਮੇਰਾ ਦੂਸਰਾ ਕਹਾਨੀ ਸੰਗ੍ਰਹਿ 'ਢਿੰਬਰੀ ਟਾਈਟ' ਪ੍ਰਕਾਸ਼ਿਤ ਹੁਆ ਤੋ ਇੰਦੁ ਮੁੰਬਈ ਕੇ ਨਾਲਵਟੀ ਅਸਪਤਾਲ ਮੇਂ ਦਾਖ਼ਿਲ ਥੀ। ਉਸ ਕਿਤਾਬ ਕਾ ਸਮਰਪਣ ਕੁਛ ਯੂੰ ਲਿਖਾ ਥਾ—'ਇੰਦੁ ਕੇ ਲੀਏ, ਜੋ ਮੇਰੀ ਪਤਨੀ ਹੋਨੇ ਕੇ ਬਾਵਜੂਦ ਮੇਰੀ ਮਿੱਤ੍ਰ ਹੈ।' ਮੁਝੇ ਲਗਤਾ ਹੈ ਯਹ ਏਕ ਪੰਗਤੀ ਇੰਦੁ ਕੇ ਪੂਰੇ ਵਜੂਦ ਕੋ ਸਮਝਨੇ ਕੇ ਲੀਏ ਆਵੱਸ਼ਕ ਹੈ। ਇੰਦੁ ਕੀ ਬੀਮਾਰੀ ਕੇ ਦੌਰਾਨ ਬਹੁਤ ਸੇ ਐਸੇ ਅਨੁਭਵ ਹੁਏ ਜੋ ਮੇਰੀ ਭਿੰਨ-ਭਿੰਨ ਕਹਾਨੀਓਂ ਮੇਂ ਦੇਖੇ ਜਾ ਸਕਤੇ ਹੈਂ। ਇੰਦੁ ਕੇ ਵਿਅਕਤੀਤਵ ਕੇ ਅਲਗ-ਅਲਗ ਪਹਿਲੂ 'ਕੈਂਸਰ', 'ਅਪਰਾਧ ਬੋਧ ਕਾ ਪ੍ਰੇਤ', 'ਈਂਟੋਂ ਕਾ ਜੰਗਲ', 'ਭੰਵਰ', 'ਰੇਤ ਕਾ ਘਰੌਂਦਾ' (ਆਲ੍ਹਣਾ), 'ਪਾਸਪੋਰਟ ਕਾ ਰੰਗ' ਆਦਿ ਕਹਾਨੀਓਂ ਮੇਂ ਮਹਿਸੂਸ ਕੀਏ ਜਾ ਸਕਤੇ ਹੈਂ। ਇੰਦੁ ਕੇ ਸਾਥ ਮੁਝੇ ਬ੍ਰਿਟੇਨ, ਅਮਰੀਕਾ, ਸਿੰਗਪੁਰ, ਅਸਟ੍ਰੇਲੀਆ, ਮਾਰੀਸ਼ਸ, ਹਾਂਗਕਾਂਗ, ਟੋਕੀਓ ਆਦਿ ਸਥਾਨੋ ਪਰ ਜਾਨੇ ਕਾ ਮੌਕਾ ਮਿਲਾ। ਬੱਚੋਂ ਕਾ ਜਨਮ ਦਿਨ ਮਨਾਨੇ ਕਾ ਉਸਕਾ ਅਪਨਾ ਤਰੀਕਾ ਥਾ। ਗਿਆਰਾਂ ਕਿੱਲੋ ਚਾਵਲ ਔਰ ਗਿਆਰਾਂ ਕਿੱਲੋ ਅਰਹਰ ਕੀ ਦਾਲ ਕੇ ਗਿਆਰਾਂ ਪੈਕੇਟ ਬਨਵਾ ਕਰ ਗ਼ਰੀਬੋਂ ਮੇਂ ਬਾਂਟ ਦੇਤੀ ਥੀ। ਯਹ ਗਿਆਰਾਂ ਕਭੀ ਇੱਕੀਸ ਭੀ ਹੋ ਜਾਤੇ ਮਗਰ ਤਰੀਕਾ ਯਹੀ ਰਹਿਤਾ। ਉਸਕਾ ਕਹਿਨਾਂ ਥਾ ਕਿ ਜੋ ਲੋਗ ਪਹਿਲੇ ਸੇ ਹੀ ਗੈਸ ਔਰ ਅਪਚ ਕੇ ਮਾਰੇ ਹੋਂ ਉਨਕੋ ਦਾਅਵਤ ਦੇਨੇ ਕਾ ਕਿਆ ਫ਼ਾਇਦਾ। ਦਾਅਵਤ ਤੋ ਉਨਕੀ ਹੋਨੀ ਚਾਹੀਏ ਜੋ ਸੁਬਹ ਉਠੇਂ ਤੋ ਉਨ ਕੋ ਪਤਾ ਨ ਹੋ ਕਿ ਰਾਤ ਤਕ ਖਾਨਾ ਮਿਲੇਗਾ ਯਾ ਨਹੀਂ। ਇੰਦੁ ਹਮੇਂ 1995 ਮੇਂ ਛੋੜ ਕਰ ਗਈ ਔਰ ਉਸੀ ਵਰਸ਼ ਸੇ ਇੰਦੁ ਸ਼ਰਮਾ ਕਥਾ ਸਨਮਾਨ ਕੀ ਸ਼ੁਰੂਆਤ ਹੁਈ। ਜਬ ਇੰਦੁ ਕੀ ਮ੍ਰਿਤੂ ਹੁਈ ਉਸਕਾ ਸਿਰ ਮੇਰੀ ਗੋਦ ਮੇਂ ਥਾ। ਉਲਟੀ ਸਾਂਸੇਂ ਕਿਆ ਹੋਤੀ ਹੈਂ, ਮੈਂਨੇ ਦੇਖਾ ਔਰ ਮਹਿਸੂਸ ਕੀਆ।
ਮੁੰਬਈ ਮੇਂ ਜਬ ਮੇਰੀ ਬੇਟੀ ਦੀਪਤੀ ਕਾ ਜਨਮ ਹੁਆ ਥਾ ਤੋ ਜ਼ਿੰਦਗੀ ਨੇ ਏਕ ਨਯਾ ਅਨੁਭਵ ਦੀਆ ਥਾ। ਉਸ ਮਾਸ ਕੀ ਸਚਮੁਚ ਕੀ ਗੁਡੀਆ ਨੇ ਜੈਸੇ ਮੁਝੇ ਦੀਵਾਨਾ ਬਨਾਅ ਦੀਆ ਥਾ। ਮੈਂ ਦੀਵਾਨਗੀ ਕੀ ਹੱਦ ਤਕ ਪਿਆਰ ਕਰਤਾ ਥਾ ਉਸੇ। ਉਸਕੀ ਕੋਈ ਭੀ ਇੱਛਾ ਪੂਰੀ ਕਰਨਾ ਜੈਸੇ ਮੇਰਾ ਪਹਿਲਾ ਕਰਤੱਵ ਹੋਤਾ ਥਾ। ਉਸਕੇ ਪੈਦਾ ਹੋਨੇ ਕੇ ਚਾਰ ਸਾਲ ਤਕ ਕੇ ਸਾਰੇ ਰਿਕਾਰਡ ਹਮਨੇਂ ਜੋੜ ਕਰ ਰੱਖੇ—ਕਬ ਪਹਿਲਾ ਸ਼ਬਦ ਬੋਲੀ, ਕਬ ਪਹਿਲਾ ਕਦਮ ਚਲੀ, ਕਬ ਪਹਿਲਾ ਦਾਂਤ ਨਿਕਾਲਾ, ਕਬ ਪਹਿਲੀ ਦਾੜ੍ਹ ਨਿਕਾਲੀ, ਇਤਿਆਦਿ ਇਤਿਆਦਿ। ਜਬ ਮਯੰਕ, ਮੇਰਾ ਪੁੱਤ੍ਰ, ਪੈਦਾ ਹੋਨੇ ਵਾਲਾ ਥਾ ਤੋ ਮੈਂਨੇ ਇੰਦੁ ਸੇ ਕਹਾ ਥਾ...“ਇੰਦੁ ਮੈਂ ਦੀਪਤੀ ਸੇ ਇਤਨਾ ਪਿਆਰ ਕਰਤਾ ਹੂੰ, ਭਲਾ ਹੋਨੇ ਵਾਲੇ ਬੱਚੇ ਕੇ ਸਾਥ ਕੈਸੇ ਨਿਆਏ ਕਰ ਪਾਉਂਗਾ? ਮੁਝੇ ਨਹੀਂ ਲਗਤਾ ਮੈਂ ਕਿਸੀ ਔਰ ਕੋ ਭੀ ਪਿਆਰ ਕਰ ਸਕਤਾ ਹੂੰ।” ਇੰਦੁ ਨੇ ਹਮੇਸ਼ਾ ਕੀ ਤਰਹ ਪ੍ਰਿਪਕਵਤਾ (ਦ੍ਰਿੜ੍ਹ ਵਿਸ਼ਵਾਸ) ਕੇ ਸਾਥ ਕਹਾ ਥਾ...“ਆਨੇ ਵਾਲਾ ਬੱਚਾ ਖ਼ੁਦ ਹੀ ਆਪਸੇ ਅਪਨਾ ਪਿਆਰ ਲੇ ਲੇਗਾ।” ਔਰ ਠੀਕ ਯਹੀ ਹੁਆ ਭੀ। ਜਬ ਇੰਦੁ ਗਈਂ ਤੋ ਦੀਪਤੀ ਸੋਲ੍ਹਵੇਂ ਵਰਸ਼ ਮੇਂ ਥੀ ਔਰ ਮਯੰਕ ਗਿਆਰਵੇਂ ਮੇਂ।
ਬਾਊਜੀ ਇੰਦੁ ਸੇ ਦੋ ਵਰਸ਼ ਪੂਰਬ 1993 ਮੇਂ ਹਮੇਂ ਛੋੜ ਗਏ ਥੇ। ਬਾਊਜੀ ਕੋ ਦਿਲ ਕੀ ਬੀਮਾਰੀ ਥੀ। ਦਿਲ ਕੇ ਮਸਲ ਕਮਜ਼ੋਰ ਹੋ ਗਏ ਥੇ। ਡਾ. ਪੁਰੀ ਕਾ ਕਹਿਨਾ ਥਾ ਕਿ ਬਾਊਜੀ ਕੀ ਬੀਮਾਰੀ ਕੋ ਕਾਰਡੀਓਮਾਇਓਪੈਥੀ ਕਹਤੇ ਹੈਂ। ਮੁਝ ਸੇ ਜੁੜੇ ਦੋ ਸਬਸੇ ਕਰੀਬੀ ਲੋਗੋਂ ਕੋ ਸਬਸੇ ਭਿਅੰਕਰ ਬੀਮਾਰੀਆਂ ਥੀਂ। ਏਕ ਕੋ ਕੈਂਸਰ ਔਰ ਦੂਸਰੇ ਕੋ ਦਿਲ ਕੀ ਬੀਮਾਰੀ। ਬਾਊਜੀ ਸੇ ਬਹੁਤ ਸੀ ਚੀਜ਼ੇਂ ਵਿਰਾਸਤ ਮੇਂ ਮਿਲੀ ਥੀਂ। ਏਕ ਸੱਚ ਬੋਲਨਾ; ਬੇਖ਼ੌਫ਼ ਸੱਚ ਬੋਲਨਾ; ਸੱਚ ਬੋਲ ਕਰ ਨੁਕਸਾਨ ਉਠਾਨਾ; ਈਮਾਨਦਾਰੀ ਕਾ ਬੋਝ ਸਿਰ ਪੇ ਉਠਾਏ ਰੱਖਨਾ; ਸਾਹਿਤ ਰਚਨਾ ਕਰਨਾ ਔਰ ਹਰ ਕਾਮ ਕੋ ਮਿਹਨਤ ਸੇ ਕਰਨਾ। ਬਾਊਜੀ ਸੇ ਜੋ ਨਹੀਂ ਸੀਖ ਪਾਇਆ ਵਹ ਥਾ ਹਾਥ ਕਾ ਕਾਮ। ਬਾਊਜੀ ਸਾਈਕਲ, ਰੇਡੀਓ ਔਰ ਘਰ ਕੀ ਕੋਈ ਭੀ ਚੀਜ਼ ਠੀਕ ਕਰ ਲੇਤੇ ਥੇ। ਉਨਹੋਂ ਨੇ ਅਪਨੀ ਬੀਮਾਰੀ ਕੇ ਦੌਰਾਨ ਭੀ ਅਪਨੇ ਨਏ ਬਨਾਏ ਕਮਰੇ ਕੇ ਲੀਏ ਏਕ ਦਰਵਾਜ਼ਾ ਖ਼ੁਦ ਬਨਾਇਆ। ਜੋ ਕਾਮ ਮੇਰੇ ਬਾਊਜੀ ਨਹੀਂ ਕਰਤੇ ਥੇ ਵਹ ਮੈਂ ਕਰ ਲੇਤਾ ਥਾ—ਜੈਸੇ ਘਰ ਕੇ ਛੋਟੇ ਮੋਟੇ ਕਾਮ–ਖਾਨਾ ਬਨਾਨਾ, ਬਰਤਨ ਸਾਫ ਕਰ ਲੇਨਾ, ਸਫਾਈ ਕਰ ਲੇਨਾ। ਬਾਊਜੀ ਬਹੁਤ ਗੁੱਸੇ ਵਾਲੇ ਥੇ। ਸ਼ਾਇਦ ਉਸ ਜ਼ਮਾਨੇ ਕੇ ਪਿਤਾ ਐਸੇ ਹੀ ਹੋਤੇ ਹੋਂਗੇ। ਮੈਂਨੇ ਬਚਪਨ ਮੇਂ ਬਹੁਤ ਮਾਰ ਖਾਈ ਉਨਸੇ। ਮਗਰ ਵਹੀ ਬਾਊਜੀ ਅਪਨੀ ਅਪ੍ਰੋਚ ਮੇਂ ਬਿਲਕੁਲ ਮਾਡਰਨ ਥੇ। ਉਨਹੋਂ ਨੇ ਖ਼ੁਦ ਹੀ ਬਤਾਇਆ ਥਾ ਕਿ ਉਨਹੇਂ ਏਕ ਅੰਗਰੇਜ਼ ਔਰਤ ਸੇ ਇਸ਼ਕ ਹੋ ਗਿਆ ਥਾ। ਕਿੰਤੂ ਅਪਨੇ ਪਿਤਾ ਕੋ ਉਸ ਰਿਸ਼ਤੇ ਕੇ ਲੀਏ ਮਨਾਅ ਨਹੀਂ ਪਾਏ। ਅੰਤਤ: ਮੇਰੀ ਮਾਂ ਸੇ ਹੀ ਸ਼ਾਦੀ ਹੋ ਗਈ। ਜਿਸ ਦਿਨ ਬਾਊਜੀ ਔਰ ਮਾਂ ਕੀ ਸ਼ਾਦੀ ਥੀ; ਉਸੀ ਸ਼ਾਮ ਮਹਾਤਮਾ ਗਾਂਧੀ ਕੀ ਹੱਤਿਆ ਹੋ ਗਈ।
ਜਿਸ ਵਿਅਕਤੀ ਕਾ ਪ੍ਰਭਾਵ ਮੇਰੇ ਵਿਅਕਤੀਤਵ ਪਰ ਬਾਅਦ ਕੇ ਦਿਨੋਂ ਮੇਂ ਪੜਾ ਵੇ ਹੈਂ ਲੰਦਨ ਕੇ ਕਾਲਿੰਡੇਲ ਕਸ਼ੇਤ੍ਰ ਕੀ ਕਾਊਂਸਲਰ ਸ਼੍ਰੀਮਤੀ ਜ਼ਕੀਆ ਜ਼ੁਬੈਰੀ। ਉਮਰ ਮੇਂ ਮੁਝ ਸੇ ਏਕ ਦਸ਼ਕ ਬੜੀ, ਜ਼ਕੀਆ ਜੀ ਨੇ ਮੁਝੇ ਕਮਿੱਟਮੈਂਟ ਕੀ ਨਈ ਪਰਿਭਾਸ਼ਾ ਸਿਖਾਈ। ਉਨਕਾ ਕਥਾ ਯੂ.ਕੇ. ਕੇ ਕਾਮ ਕੇ ਪ੍ਰਤੀ ਜੋ ਲਗਾਵ ਹੈ, ਉਸੇ ਆਮ ਆਦਮੀ ਸਮਝ ਨਹੀਂ ਪਾਏਗਾ। ਬ੍ਰਿਟੇਨ ਕੀ ਹਿੰਦੀ ਉਰਦੂ ਭਾਸ਼ਾਓਂ ਕੇ ਬੀਚ ਕੀ ਦੂਰੀ ਕਮ ਕਰਨੇ ਮੇਂ ਜੁਟੀ ਹੈਂ, ਜ਼ਕੀਆ ਜੀ। ਉਨਕਾ ਮਾਨਨਾ ਹੈ ਕਿ ਐਸਾ ਕੋਈ ਕਾਮ ਹੈ ਹੀ ਨਹੀਂ ਜੋ ਹਮ ਨਹੀਂ ਕਰ ਸਕਤੇ। ਪੈਸੇ ਕੀ ਸਮੱਸਿਆ ਕਭੀ ਕਿਸੀ ਅੱਛੇ ਕਾਮ ਕੋ ਹੋਨੇ ਸੇ ਨਹੀਂ ਰੋਕ ਸਕਤੀ। ਜ਼ਕੀਆ ਜੀ ਕੇ ਮਾਧਯਮ ਸੇ ਮੇਰੇ ਲੇਖਨ ਕੋ ਉਰਦੂ ਕੇ ਪਾਠਕੋਂ ਤਕ ਪਹੁੰਚਨੇ ਕਾ ਜ਼ਰੀਆ ਮਿਲਾ। ਮੇਰੀ ਤੇਰਹ ਕਹਾਨੀਓਂ ਕੋ ਉਰਦੂ ਮੇਂ ਅਨੁਵਾਦ ਕਰਵਾ ਕਰ ਉਨਹੋਂ ਨੇ ਪੁਸਤਕ-ਆਕਾਰ ਮੇਂ ਪ੍ਰਕਾਸ਼ਿਤ ਕਰਵਾਇਆ। ਫਿਰ ਮੇਰੀ ਸੋਲਹ ਕਹਾਨੀਓਂ ਕਾ ਆਡੀਓ ਸੀ.ਡੀ. ਬਨਵਾਇਆ। ਇੰਦੁ ਸ਼ਰਮਾ ਕਥਾ ਸਨਮਾਨ ਕੇ ਸਾਥ ਪੂਰੀ ਤਰਹ ਜੁੜ ਗਈ ਹੈਂ ਵੇ। ਵੇ ਮੇਰੀ ਬੇਟੀ ਦੀਪਤੀ ਕੀ ਗਾਰਜੀਅਨ ਏਂਜਲ ਭੀ ਬਨ ਗਈ ਹੈਂ। ਦੋਨੋਂ ਮੇਂ ਬੇਪਨਾਹ ਵਿਸ਼ਵਾਸ ਵ ਮੁਹੱਬਤ ਹੈ। ਜ਼ਕੀਆ ਜੀ ਕੇ ਮਾਧਿਅਮ ਸੇ ਮੁਝੇ ਲੰਦਨ ਮੇਂ ਬਸੇ ਮੁਸਲਿਮ ਵ ਪਾਕਿਸਤਾਨੀ ਸਮਾਜ ਕੇ ਸਾਥ ਮੇਲ-ਜੋਲ ਬੜ੍ਹਾਨੇ ਕਾ ਮੌਕਾ ਮਿਲਾ। ਮੈਂਨੇ ਉਨਕੇ ਸ਼ੌਹਰ (ਪਤੀ) ਕੀ ਜੀਵਨੀ ਅੰਗਰੇਜ਼ੀ ਮੇਂ ਲਿਖੀ ਜੋ ਕਿ 'ਬਲੈਕ ਐਂਡ ਵਾਈਟ' ਕੇ ਨਾਮ ਸੇ ਪ੍ਰਕਾਸ਼ਿਤ ਹੁਈ। ਜ਼ਕੀਆ ਜੀ ਕੀ ਦੁਨੀਆ ਸੇ ਹੁਏ ਪ੍ਰੀਚੈ ਨੇ ਹੀ ਮੁਝੇ 'ਏਕ ਬਾਰ ਫਿਰ ਹੋਲੀ', 'ਕਬਰ ਕਾ ਮੁਨਾਫ਼ਾ', 'ਤਰਕੀਬ', 'ਹੋਮਲੈੱਸ' ਜੈਸੀ ਕਹਾਨੀਆਂ ਲਿਖਨੇ ਕੀ ਪ੍ਰੇਰਣਾ ਦੀ। ਆਮ ਤੌਰ ਪਰ ਹਿੰਦੀ ਲੇਖਕ ਮੁਸਲਿਮ ਥੀਮ ਪਰ ਕਲਮ ਉਠਾਨੇ ਸੇ ਡਰਤੇ ਹੈਂ। ਕਿੰਤੂ ਜ਼ਕੀਆ ਜੀ ਨੇ ਯਹ ਭੀ ਸਿਖਾਇਆ ਕਿ ਜਿਸ ਕਾਮ ਕਾ ਫ਼ੈਸਲਾ ਕਰ ਲੀਆ, ਉਸੇ ਪੂਰਾ ਕਰਕੇ ਹੀ ਦਮ ਲੋ।
ਇੰਦੁ ਕੀ ਮ੍ਰਿਤੂ ਕੇ ਬਾਅਦ ਮੈਂਨੇ ਘਰ ਕੇ ਹਾਲਾਤ ਕੇ ਮੱਦੇ-ਨਜ਼ਰ ਨੈਨਾ ਜੀ ਸੇ ਵਿਵਾਹ ਕਰ ਲੀਆ। ਦੀਪਤੀ ਔਰ ਮਯੰਕ ਕੋ ਇੰਦੁ ਜੀ ਮੇਰੇ ਪਾਸ ਛੋੜ ਗਈ ਥੀਂ। ਨੈਨਾ ਜੀ ਕਾ ਪਹਿਲੇ ਵਿਵਾਹ ਸੇ ਏਕ ਪੁੱਤ੍ਰ ਹੈ, ਰਿੱਕੀ (ਰਿਤਵਿਕ)।ਰਿੱਕੀ ਆਜਕਲ ਵਾਰਿਕ ਯੂਨੀਵਰਸਟੀ ਮੇਂ ਗਣਿਤ ਮੇਂ ਡਿਗਰੀ ਕੀ ਪੜ੍ਹਾਈ ਕਰ ਰਹਾ ਹੈ। ਪੜ੍ਹਾਈ ਮੇਂ ਬਹੁਤ ਹੁਸ਼ਿਆਰ ਹੈ। ਹਮਨੇ ਪ੍ਰਯਾਸ ਕੀਆ ਕਿ ਯਹ ਏਕ ਪਰਿਵਾਰ ਬਨ ਜਾਏ। ਕਿੰਤੂ ਹਮ ਦੋਨੋਂ ਹੀ ਇਸ ਪ੍ਰਯਾਸ ਮੇਂ ਵਿਫਲ ਹੋ ਗਏ।। ਕਭੀ-ਕਭੀ ਦੋ ਅੱਛੇ ਲੋਗ ਮਿਲ ਕਰ ਅੱਛੀ ਤਰਹ ਇਕੱਠੇ ਨਹੀਂ ਰਹਿ ਪਾਤੇ।
ਬ੍ਰਿਟੇਨ ਮੇਂ ਬਸਨੇ ਕੇ ਬਾਅਦ ਮੇਰੇ ਲੇਖਨ ਮੇਂ ਏਕ ਨਿਸ਼ਚਿਤ ਬਦਲਾਵ ਆਇਆ। ਮੇਰੀ ਕਹਾਨੀਓਂ ਕੇ ਥੀਮ ਬਦਲਨੇ ਲਗੇ। ਇੰਦੁ ਸ਼ਰਮਾ ਕਥਾ ਸਨਮਾਨ ਕੇ ਸਿਲਸਿਲੇ ਮੇਂ ਪੜ੍ਹਨਾ ਭੀ ਕਾਫ਼ੀ ਪੜਾ ਔਰ ਸੰਮਾਨਿਤ ਕਥਾਕਾਰੋਂ ਕੇ ਸਾਥ ਏਕ ਸੰਵਾਦ ਭੀ ਸਥਾਪਿਤ ਹੁਆ। ਬ੍ਰਿਟੇਨ ਕੀ ਹਿੰਦੀ ਕਵਿਤਾ, ਏਕ ਦੋ ਅੱਪਵਾਦੋਂ ਕੋ ਛੋੜ ਕਰ, ਅਭੀ ਅਪਨੀ ਪਹਿਚਾਨ ਸਮਝਨੇ ਮੇਂ ਲਗੀ ਥੀ ਔਰ ਕਹਾਨੀ ਲੇਖਕ ਤੋ ਏਕਦਮ ਸ਼ੈਸ਼ਵ (ਬਾਲਪਨ) ਕਾਲ ਮੇਂ ਥਾ। ਕਵਿਤਾ ਕੇ ਮੁਕਾਬਲੇ ਮੇਂ ਮੇਰੀ ਅਪਨੀ ਰੁਚੀ ਕਥਾ ਲੇਖਨ ਮੇਂ ਕਹੀਂ ਅਧਿਕ ਥੀ। ਇਸੀ ਲੀਏ ਕਥਾ ਯੂ.ਕੇ. ਕੇ ਮਾਧਿਅਮ ਸੇ ਕਥਾ-ਗੋਸ਼ਠੀਓਂ ਕਾ ਆਯੋਜਨ ਸ਼ੁਰੂ ਕੀਆ ਗਿਆ। ਆਜ ਕਮ ਸੇ ਕਮ ਦਸ ਲੇਖਕ ਐਸੇ ਹੈਂ ਜਿਨ ਕੇ ਕਹਾਨੀ ਸੰਗ੍ਰਹਿ ਯਾ ਉਪਨਿਆਸ ਪ੍ਰਕਾਸ਼ਿਤ ਹੋ ਚੁਕੇ ਹੈਂ। ਮੇਰੀ ਅਪਨੀ ਕਹਾਨੀਓਂ ਮੇਂ ਬ੍ਰਿਟੇਨ ਮੇਂ ਬਸੇ ਭਾਰਤੀਅ ਯਾ ਫਿਰ ਯਹਾਂ ਕੇ ਸਥਾਨੀਅ ਗੋਰੇ ਸਮਾਜ ਕਾ ਚਿੱਤ੍ਰਣ ਆਪਨੀ ਜਗਹ ਬਨਾਨੇ ਲਗਾ ਹੈ।
ਮੇਰੀ ਸ਼ੁਰੂਆਤੀ ਕਹਾਨੀਆਂ ਸੱਚੀ ਘਟਨਾਓਂ ਪਰ ਅਧਾਰਿਤ ਹੈਂ। ਕਿਓਂਕਿ ਜੀਵਨ ਮੇਂ ਕੁਛ ਨ ਕੁਛ ਐਸਾ ਘਟਿਤ ਹੋਤਾ ਰਹਿਤਾ ਹੈ ਜੋ ਲੇਖਕ ਕੋ ਕਲਮ ਉਠਾਨੇ ਕੇ ਲੀਏ ਪ੍ਰੇਰਿਤ ਭੀ ਕਰਤਾ ਹੈ ਔਰ ਮਜ਼ਬੂਰ ਭੀ। ਕਿੰਤੂ ਉਨ ਕਹਾਨੀਓਂ ਮੇਂ ਭੀ ਘਟਨਾ ਸੇ ਕਹੀਂ ਅਧਿਕ ਮਹੱਤਵਪੂਰਣ ਰਹੀ ਹੈਂ ਉਨ ਘਟਨਾਓਂ ਕੀ ਮਾਰਕ ਸਥਿਤੀਆਂ। ਫਿਰ ਵਹ ਚਾਹੇ 'ਕਾਲਾ ਸਾਗਰ' ਥੀ ਯਾ 'ਢਿੰਬਰੀ ਟਾਈਟ' ਯਾ ਫਿਰ 'ਕੜੀਆਂ' ਯਾ 'ਏਕ ਹੀ ਰੰਗ'। ਮੇਰੀ ਕਹਾਨੀਓਂ ਮੇਂ ਏਕ ਅੰਡਰ-ਕਰੰਟ ਮਹਿਸੂਸ ਕੀਆ ਜਾ ਸਕਤਾ ਹੈ ਕਿ ਆਜ ਕੀ ਦੁਨੀਆਂ ਮੇਂ ਰਿਸ਼ਤੇ ਅਰਥ (ਪੈਸੇ) ਸੇ ਸੰਚਾਲਿਤ ਹੋਤੇ ਹੈਂ। ਯਹ ਮੇਰੀ 80 ਔਰ 90 ਕੀ ਕਹਾਨੀਓਂ ਮੇਂ ਤੋ ਮਹਿਸੂਸ ਕੀਆ ਹੀ ਜਾ ਸਕਤਾ ਹੈ, ਆਜ ਕੀ ਮੇਰੀ ਕਹਾਨੀ ਭੀ ਇਸ ਥੀਮ ਸੇ ਅਛੂਤੀ ਨਹੀਂ ਹੈ। ਕਹੀਂ ਅਨਿਆਏ ਹੋਤਾ ਨਹੀਂ ਦੇਖ ਸਕਤਾ। ਅਪਨੇ ਆਪ ਕੋ ਕਮਜ਼ੋਰ ਕੇ ਸਾਥ ਖੜਾ ਪਾਤਾ ਹੂੰ। ਹਾਲਾਂਕਿ ਮਾਨਤਾ ਹੂੰ ਕਿ ਦਰਦ ਸਬ ਕਾ ਏਕ ਸਾ ਹੋਤਾ ਹੈ।
ਮੁਝੇ ਅਪਨੀ ਦੋ ਕਹਾਨੀਆਂ ਇਸ ਮਾਮਲੇ ਮੇਂ ਬਹੁਤ ਪ੍ਰਿਯ ਹੈਂ ਕਿ ਉਨ ਕਹਾਨੀਓਂ ਕੇ ਕਿਸੀ ਭੀ ਪਾਤਰ ਸੇ ਮੈਂ ਪਰਿਚਿਤ ਨਹੀਂ ਹੂੰ; ਨ ਹੀ ਸਥਿਤੀਆਂ ਮੇਰੀ ਦੇਖੀ ਹੁਈ ਥੀਂ।
'ਦੇਹ ਕੀ ਕੀਮਤ' ਅਪਨੀ ਕੁਛ ਅਨਿਅੰ ਕਹਾਨੀਓਂ ਕੇ ਸਾਥ ਮੇਰੀ ਪ੍ਰਿਯ ਕਹਾਨੀਓਂ ਮੇਂ ਸੇ ਏਕ ਹੈ। ਇਸ ਕਹਾਨੀ ਕੀ ਏਕ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ਤਾ ਯਹ ਹੈ ਕਿ ਮੈਂ ਇਸ ਕਹਾਨੀ ਕੇ ਕਿਸੀ ਵੀ ਚਰਿੱਤਰ ਕੇ ਸਾਥ ਪਰਿਚਿਤ ਨਹੀਂ ਹੂੰ। ਲੇਕਿਨ ਮੈਂ ਤੀਨ ਮਹੀਨੇ ਤਕ ਏਕ ਏਕ ਕਿਰਦਾਰ ਕੇ ਸਾਥ ਰਹਾ ਔਰ ਉਨ ਸੇ ਬਾਤੇਂ ਕੀਂ ਔਰ ਉਨ ਕੀ ਭਾਸ਼ਾ ਔਰ ਮੁਹਾਵਰੇ ਕੇ ਸਾਥ ਦੋਸਤੀ ਕਰ ਲੀ।
ਐਮ.ਏ. ਮੇਂ ਮੇਰੇ ਏਕ ਦੋਸਤ ਪੜ੍ਹਾ ਕਰਤੇ ਥੇ–ਨਵਰਾਜ ਸਿੰਘ। ਵੇ ਉਨ ਦਿਨੋਂ ਟੋਕੀਓ ਮੇਂ ਭਾਰਤੀਅ ਉੱਚਾਯੋਗ ਮੇਂ ਕਾਮ ਕਰ ਰਹੇ ਥੇ। ਟੋਕੀਓ ਸੇ ਦਿੱਲੀ ਆਤੇ ਹੁਏ ਉਨ ਕੀ ਮੁਲਾਕਾਤ ਮੁਝ ਸੇ ਹੁਈ। ਉਨ ਦਿਨੋ ਮੈਂ ਏਅਰ ਇੰਡੀਆ ਮੇਂ ਫਲਾਈਟ ਪਰਸਰ ਕੇ ਪਦ ਪਰ ਕਾਮ ਕਰ ਰਹਾ ਥਾ। ਬਾਤਚੀਤ ਕੇ ਦੌਰਾਨ ਉਨਹੋਂ ਨੇ ਮੁਝੇ ਤੀਨ ਲਾਈਨ ਕੀ ਏਕ ਘਟਨਾ ਸੁਨਾਅ ਦੀ, “ਯਾਰ ਕੀ ਦੱਸਾਂ, ਪਿਛਲੇ ਹਫ਼ਤੇ ਇਕ ਅਜੀਬ ਜਈ ਗੱਲ ਹੋ ਗਈ। ਓਹ ਇਕ ਇੰਡੀਅਨ ਮੁੰਡੇ ਦੀ ਡੈੱਥ ਹੋ ਗਈ। ਉਸਦਾ ਪੈਸਾ ਉਸਦੇ ਘਰ ਭੇਜਣਾ ਸੀ। ਘਰ ਵਾਲਿਆਂ ਵਿਚ ਲੜਾਈ ਛਿੜ ਗਈ ਬਈ ਪੈਸੇ ਕੌਣ ਲਏਗਾ। ਬੜੀ ਟੈਂਸ਼ਨ ਰਹੀ। ਇਨਸਾਨ ਦਾ ਕੀ ਹਾਲ ਹੋ ਗਿਐ।”
ਅਪਨੀ ਬਾਤ ਕਹਿ ਕੇ ਨਵਰਾਜ ਤੋ ਦਿੱਲੀ ਮੇਂ ਉਤਰ ਗਯਾ। ਲੇਕਿਨ ਮੇਰੇ ਦਿਲ ਮੇਂ ਖਲਬਲੀ ਮਚਾ ਗਯਾ। ਮੈਂ ਉਸ ਪਰਿਵਾਰ ਕੇ ਬਾਰੇ ਮੇਂ ਸੋਚਤਾ ਰਹਾ ਜੋ ਅਪਨੇ ਮ੍ਰਿਤਕ ਪੁੱਤ੍ਰ ਸੇ ਅਧਿਕ ਉਸਕੇ ਪੈਸੇ ਕੇ ਬਾਰੇ ਮੇਂ ਚਿੰਤਿਤ ਹੈ। ਉਨ ਲੋਗੋਂ ਕੇ ਚਿਹਰੇ ਮੇਰੀ ਆਂਖੋਂ ਕੇ ਸਾਮਨੇ ਬਨਤੇ-ਬਿਗੜਤੇ ਰਹੇ। ਮੈਂਨੇ ਅਪਨੇ ਆਸ-ਪਾਸ ਕੇ ਲੋਗੋਂ ਮੇਂ ਕੁਛ ਚਿਹਰੇ ਢੂੰਢਨੇ ਸ਼ੁਰੂ ਕੀਏ ਜੋ ਇਨ ਚਰਿੱਤ੍ਰੋਂ ਮੇਂ ਫ਼ਿਟ ਹੋਤੇ ਹੋਂ। ਉਨਕਾ ਬੋਲਨੇ ਕਾ ਢੰਗ, ਹਾਵ-ਭਾਵ,ਖਾਨ-ਪਾਨ ਤਕ ਸਮਝਤਾ ਰਹਾ। ਇਸ ਕਹਾਨੀ ਕੇ ਲੀਏ ਫ਼ਰੀਦਾਬਾਦ ਕੇ ਸੈਕਟਰ ਅੱਠਰ੍ਹ ਔਰ ਸੈਕਟਰ ਪੰਦਰ੍ਹ ਕਾ ਚਯਨ ਭੀ ਇਸੀ ਪ੍ਰਕ੍ਰਿਆ ਮੇਂ ਹੁਆ। ਮੁਝੇ ਬਹੁਤ ਅੱਛਾ ਲਗਾ ਜਬ ਸਭੀ ਚਰਿੱਤ੍ਰ ਮੁਝ ਸੇ ਬਾਤੇਂ ਕਰਨੇ ਲਗੇ; ਮੇਰੇ ਮਿੱਤ੍ਰ ਬਨਤੇ ਗਏ।
ਇਸ ਕਹਾਨੀ ਕੀ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ਤਾ ਯਹ ਰਹੀ ਕਿ ਘਟਨਾ ਕਾ ਮੈਂ ਚਸ਼ਮਦੀਦੀ ਗਵਾਹ ਨਹੀਂ ਥਾ। ਘਟਨਾ ਮੇਰੇ ਮਿੱਤ੍ਰ ਕੀ ਥੀ ਔਰ ਕਲਪਨਾ-ਸ਼ਕਤੀ ਔਰ ਉਦੇਸ਼ ਮੇਰਾ। ਯਾਨੀਕਿ ਕਹਾਨੀ ਕੀ ਸਾਮੱਗਰੀ ਮੌਜ਼ੂਦ ਦੀ। ਬਸ ਅਬ ਉਸੇ ਕਾਗਜ਼ ਪਰ ਉਤਾਰਨਾ ਬਾਕੀ ਥਾ। ਜਬ ਮੇਰੀ ਜੁਗਾਲੀ ਪੂਰੀ ਹੋ ਗਈ ਤੋ ਕਹਾਨੀ ਭੀ ਉਤਰ ਆਈ ਪੰਨੋਂ ਪਰ।
ਠੀਕ ਇਸੀ ਤਰਹ 'ਕਬਰ ਕਾ ਮੁਨਾਫ਼ਾ' ਏਕ ਚੁਟਕਲੇ ਦੀ ਤਰਹ ਮੁਝੇ ਸੁਨਾਈ ਗਈ ਕਿ ਏਕ ਪਤੀ ਨੇ ਅਪਨੀ ਪਤਨੀ ਕੇ ਲੀਏ ਏਕ ਕਬਰ, ਏਕ ਪਾਸ਼ ਕਿਸਮ ਕੇ ਕਬਰਿਸਤਾਨ ਮੇਂ ਬੁਕ ਕਰਵਾ ਦੀ। ਜਬ ਅਗਲੇ ਬਰਸ ਪਤਨੀ ਕਾ ਜਨਮ ਦਿਨ ਆਇਆ ਤੋ ਪਤੀ ਨੇ ਮਜ਼ਾਕ ਮੇਂ ਕਹਾ ਕਿ 'ਤੁਮਨੇ ਪਿਛਲੇ ਜਨਮ ਦਿਨ ਕੇ ਤੋਹਫ਼ੇ ਕਾ ਤੋ ਅਭੀ ਤਕ ਇਸਤੇਮਾਲ ਨਹੀਂ ਕੀਆ, ਫਿਰ ਭਲਾ ਨਯਾ ਤੋਹਫ਼ਾ ਦੇ ਕਰ ਕਿਆ ਕਰੂੰਗਾ।' ਉਨਹੀਂ ਦਿਨੋਂ ਮੈਂਨੇ ਏਕ ਵਿਗਿਆਪਨ ਦੇਖਾ ਜਿਸ ਮੇਂ ਲਾਸ਼ ਕੇ ਬੇਹਤਰੀਨ ਮੇਕ-ਅੱਪ ਕੇ ਸਾਮਾਨ ਕਾ ਜ਼ਿਕਰ ਥਾ। ਮੈਂ ਹੈਰਾਨ ਹੁਆ ਕਿ ਬਾਜ਼ਾਰ-ਵਾਦ ਲਾਸ਼ ਕੋ ਭੀ ਬਖ਼ਸ਼ਨੇ ਕੇ ਲੀਏ ਤੈਯਾਰ ਨਹੀਂ ਹੈ ਔਰ ਉਸ ਕੇ ਮੇਕਅੱਪ ਤਕ ਕੋ ਵਯਾਪਾਰ ਬਨਾਨੇ ਪਰ ਤੁਲਾ ਹੈ। ਫਿਰ ਮੈਂਨੇ ਦੇਖਾ ਕਿ ਏਕ ਵਿੱਤੀਅ (ਫਾਇਨਾਂਸ) ਸੰਸਥਾ ਸੇ ਜੁੜੇ ਏਕ ਅਧਿਕਾਰੀ ਕਿਸੀ ਨਏ ਧੰਦੇ ਕੇ ਬਾਰੇ ਮੇਂ ਅਪਨੇ ਮਿੱਤ੍ਰ ਸੇ ਜ਼ਿਕਰ ਕਰ ਰਹੇ ਥੇ। ਔਰ ਮੈਂ ਸੋਚ ਰਹਾ ਥਾ ਕਿ ਕਬਰ ਮੇਂ ਪੈਰ ਲਟਕਾਏ ਯੇ ਲੋਗ ਆਰਾਮ ਕਿਓਂ ਨਹੀਂ ਕਰਨਾ ਚਾਹਤੇ। ਨਾਦਿਰਾ ਕੇ ਕਿਰਦਾਰ ਕੇ ਲੀਏ ਮੁਝੇ ਜ਼ਕੀਆ ਜੀ ਕਾ ਵਿਅਕਤੀਤਵ ਏਕਦਮ ਸਟੀਕ ਲਗਾ। ਬਸ ਹੋ ਗਯਾ ਕਹਾਨੀ ਕੇ ਲੀਏ ਮਸਾਲਾ ਤੈਯਾਰ। ਕੁਲ ਮਿਲਾ ਕਰ ਏਕ ਐਸੀ ਕਹਾਨੀ ਤੈਯਾਰ ਹੁਈ ਜੋ ਕਿ ਬਾਜ਼ਾਰ-ਵਾਦ ਕੀ ਕੜੀ ਪੜਤਾਲ ਕਰਤੀ ਹੈ। ਇਸ ਕਹਾਨੀ ਕੋ 'ਰਚਨਾ ਸਮਯ' ਕੇ ਸੰਪਾਦਕ ਹਰੀ ਭਟਨਾਗਰ ਨੇ ਪਿਛਲੇ ਸਾਠ ਵਰਸ਼ੋਂ ਕੀ ਬੀਸ ਬੇਹਤਰੀਨ ਹਿੰਦੀ ਕਹਾਨੀਓਂ ਮੇਂ ਸ਼ਾਮਿਲ ਕੀਆ ਹੈ।
ਏਕ ਮਜ਼ੇਦਾਰ ਬਾਤ ਯਹ ਕਿ ਇਨ ਦੋਨੋਂ ਕਹਾਨੀਓਂ ਕੋ ਪੜ੍ਹਨੇ ਔਰ ਸੁਨਨੇ ਕੇ ਬਾਅਦ ਪਾਠਕੋਂ ਨੇ ਇਨ ਕਹਾਨੀਓਂ ਕੀ ਤੁਲਨਾ ਪ੍ਰੇਮ ਚੰਦ ਕੀ 'ਕਫ਼ਨ' ਕੇ ਸਾਥ ਕੀ ਫਿਰ ਚਾਹੇ ਯੇ ਕਹਾਨੀਆਂ ਲੰਦਨ ਮੇਂ ਪੜ੍ਹੀ ਗਈਂ ਯਾ ਫਿਰ ਦਿੱਲੀ, ਫ਼ਰੀਦਾਬਾਦ, ਬਰੇਲੀ, ਯਮੁਨਾ ਨਗਰ, ਸ਼ਿਮਲਾ ਯਾ ਭੋਪਾਲ ਮੇਂ...
ਮੁਝ ਸੇ ਪੂਛਾ ਜਾਤ ਹੈ ਕਿ ਮੇਰੇ ਪ੍ਰਿਯ ਲੇਖਕ ਕੌਨ ਹੈਂ? ਮੇਰਾ ਜਵਾਬ ਏਕ ਹੀ ਹੋਤਾ ਹੈ ਕਿ ਮੁਝੇ ਨਾ ਤੋ ਅੰਗਰੇਜ਼ੀ ਮੇਂ ਔਰ ਨਾ ਹੀ ਹਿੰਦੀ ਮੇਂ ਕੋਈ ਏਕ ਲੇਖਕ ਪਸੰਦ ਹੈ। ਮੁਝੇ ਦਰਅਸਲ ਰਚਨਾਏਂ ਪਸੰਦ ਹੈਂ ਜੈਸੇ ਜਗਦੰਬਾ ਪ੍ਰਸਾਦ ਦੀਕਸ਼ਿਤ ਕਾ 'ਮੁਰਦਾਘਰ', ਹਿਮਾਂਸ਼ੂ ਜੋਸ਼ੀ ਕਾ 'ਕਾਗਾਰ ਕੀ ਆਗ', ਪਾਨੂ ਖੋਲਿਯਾ ਕਾ 'ਸਤਰ ਪਾਰ ਕੇ ਸ਼ਿਖਰ', ਰਾਹੀ ਮਾਸੂਮ ਰਜ਼ਾ ਕਾ 'ਟੋਪੀ ਸ਼ੁਕਲਾ' ਅਸਗ਼ਰ ਵਜਾਹਤ ਕਾ 'ਜਿਸ ਲਾਹੌਰ ਨਹੀਂ ਵੇਖਿਆ'...ਆਦਿ ਰਚਨਾਏਂ ਮੁਝੇ ਪਸੰਦ ਹੈਂ। ਮੈਂ ਆਜ ਭੀ ਮਾਨਤਾ ਹੂੰ ਕਿ ਯਦਿ ਨਰੇਂਦਰ ਕੋਹਲੀ ਮਹਾਭਾਰਤ ਪਰ ਉਪਨਿਆਸ ਲਿਖਨੇ ਕੇ ਸਥਾਨ ਪਰ ਅਪਨੇ ਸਮਾਜ ਸੇ ਜੁੜੇ ਵਿਸ਼ਯੋਂ ਪਰ ਕਹਾਨੀਆਂ ਹੀ ਲਿਖਤੇ ਤੋ ਹਮੇ ਬੇਹਤਰੀਨ ਰਚਨਾਏਂ ਪੜ੍ਹਨੇ ਕੋ ਮਿਲਤੀਂ, ਚਾਹੇ ਉਨਕੇ ਬੈਂਕ ਬੈਲੇਂਸ ਮੇਂ ਪੈਸੇ ਕਮ ਜਾਤੇ। ਆਜ ਵੇ ਕੇਵਲ ਪੌਰਾਨਿਕ ਰਚਨਾਓਂ ਕੋ ਦੋਬਾਰਾ ਲਿਖਨੇ ਵਾਲੇ ਰਚਨਾਕਾਰ ਕੇ ਰੂਪ ਮੇਂ ਕੁਛ ਖ਼ਾਸ ਕਿਸਮ ਕੇ ਪਾਠਕੋਂ ਮੇਂ ਲੋਕਪ੍ਰਿਯ ਹੈਂ। ਉਨਕੀ 'ਪਰਿਣਤਿ' ਔਰ 'ਕਹਾਨੀ ਕਾ ਅਭਾਵ' ਕਹਾਨੀਆਂ ਮੁਝੇ ਆਜ ਭੀ ਪ੍ਰਭਾਵਿਤ ਕਰਤੀ ਹੈਂ। ਅਪਨੀ ਪੀੜ੍ਹੀ ਕੇ ਲੋਖਕੋਂ ਮੇਂ ਮੁਝੇ ਉਦਯ ਪ੍ਰਕਾਸ਼ ਕੀ 'ਤਿਰਛੀ', ਸਵਯੰ ਪ੍ਰਕਾਸ਼ ਕੀ 'ਕਯਾ ਤੁਮ ਨੇ ਕਭੀ ਸਰਦਾਰ ਭਿਖਾਰੀ ਦੇਖਾ ਹੈ', ਅਰੂਣ ਪ੍ਰਕਾਸ਼ ਕੀ 'ਭੈਯਾ ਐਕਸਪ੍ਰੈਸ', ਹਰੀ ਭਟਨਾਗਰ ਕੀ 'ਸਿਵੜੀ ਰੋਟਿਯਾਂ', ਅਖਿਲੇਸ਼, ਦੇਵੇਂਦਰ ਔਰ ਮਨੋਜ ਰੂਪੜਾ ਕੀ ਕੁਛ ਕਹਾਨੀਆਂ ਮੁਝੇ ਪਸੰਦ ਹੈਂ। ਯੁਵਾ ਪੀੜ੍ਹੀ ਕੇ ਕਹਾਨੀਕਾਰੋਂ ਮੈਂ ਮੁਝੇ ਰਿਸ਼ੀਕੇਸ਼ ਸੁਲਭ, ਅਲਪਨਾ ਮਿਸ਼ਰ, ਮਨੀਸ਼ਾ ਕੁਲਸ੍ਰੇਸ਼ਠ, ਪੰਖੁੜੀ ਸਿਨਹਾ, ਅਜਯ ਨਾਵਰਿਯਾ, ਸੰਜਯ ਕੁੰਦਨ ਆਦਿ ਸੇ ਸ਼੍ਰੇਸ਼ਟ ਸਾਹਿਤ ਕੀ ਅਪੇਕਸ਼ਏਂ ਹੈਂ।
ਲੇਖਕ ਤੇਜੇਂਦਰ ਸ਼ਰਮਾ ਕੇ ਸਾਥ ਏਕ ਸਮੱਸਿਆ ਤੋ ਹਮੇਸ਼ਾ ਸੇ ਲਗੀ ਰਹੀ। ਮੁਝੇ ਹਮੇਸ਼ਾ ਮਾਰਕਸਵਾਦ ਵਿਰੋਧੀ ਵਿਅਕਤੀ ਸਮਝਾ ਗਯਾ। ਜਬ ਮੁੰਬਈ ਮੇਂ ਰਹਿਤਾ ਥਾ ਤਬ ਭੀ ਤਥਾਕਥਿਤ ਵਾਮਪੰਥੀ ਲੇਖਕੋਂ ਕੇ ਕੋਪ ਕਾ ਭਾਂਜਨ ਬਨਨਾ ਪੜਤਾ। ਯਹਾਂ ਤਕ ਘੋਸ਼ਿਤ ਕਰ ਦੀਆ ਜਾਤਾ ਕਿ ਤੇਜੇਂਦਰ ਸ਼ਰਮਾ ਕੇ ਪਾਸ ਰਾਜਨੀਤਿਕ ਦ੍ਰਿਸ਼ਟੀ ਨਹੀਂ ਹੈ ਇਸ ਲੀਏ ਉਸ ਕਾ ਲੇਖਨ ਸਸ਼ਕਤ ਨਹੀਂ ਹੋ ਸਕਤਾ। ਮੇਰੇ ਪਾਰਿਵਾਰਿਕ ਮਿੱਤ੍ਰ ਪ੍ਰੋ. ਜਗਦੰਬਾ ਪ੍ਰਸਾਦ ਦੀਕਸ਼ਿਤ ਤਕ ਯਹੀ ਸੋਚਤੇ ਰਹੇ। ਮੈਂਨੇ ਏਕ ਬਾਰ ਪ੍ਰਸ਼ਨ ਭੀ ਕੀਆ, “ਦੀਕਸ਼ਿਤ ਜੀ, ਯਦਿ ਮੇਰਾ ਰਾਜਨੀਤਿਕ ਦ੍ਰਿਸ਼ਟੀਕੋਨ ਆਪ ਕੇ ਦ੍ਰਿਸ਼ਟੀਕੋਨ ਸੇ ਅਲਗ ਹੋ, ਤੋ ਕਿਆ ਫਿਰ ਭੀ ਆਪ ਯਹ ਮਾਨ ਲੇਂਗੇ ਕਿ ਕਿਓਂਕਿ ਮੇਰਾ ਏਕ ਰਾਜਨੀਤਿਕ ਦ੍ਰਿਸ਼ਟੀਕੋਨ ਹੈ ਇਸ ਲੀਏ ਮੇਰਾ ਲੇਖਨ ਸੱਤਰੀਯ ਹੈ?...ਮੈਂ ਜਾਨਤਾ ਹੂੰ ਕਿ ਐਸਾ ਨਹੀਂ ਹੋਗਾ। ਕਿਆ ਯਹ ਤਾਨਾਸ਼ਾਹੀ ਨਹੀਂ ਕਿ ਆਪ ਮੁਝੇ ਵਾਮਪੰਥੀ ਨ ਹੋਨੇ ਕਾ ਦੰਡ ਦੇ ਰਹੇ ਹੈਂ ਔਰ ਮੇਰੇ ਲੇਖਨ ਕੋ ਲੇਖਨ ਹੀ ਨਹੀਂ ਮਾਨ ਰਹੇ?” ਦਰਅਸਲ ਮੇਰਾ ਵਿਰੋਧ ਹਮੇਸ਼ਾ ਛਦਮ (ਅਖੌਤੀ) ਮਾਰਕਸਵਾਦੀ ਲੇਖਕੋਂ ਕੇ ਵਯਵਹਾਰ ਸੇ ਰਹਾ ਹੈ, ਨ ਕਿ ਮਾਰਕਸਵਾਦ ਸੇ।
ਯਹਾਂ ਤਕ ਤੋ ਠੀਕ ਥਾ। ਮੁਸ਼ਕਿਲ ਤੋ ਤਬ ਹੁਈ ਜਬ ਮੁਝੇ ਆਰ.ਐਸ.ਐਸ. ਸੇ ਜੁੜਾ ਵਿਅਕਤੀ ਘੋਸ਼ਿਤ ਕਰ ਦੀਆ ਗਯਾ। ਮੁਝੇ ਆਰ.ਐਸ.ਐਸ. ਕੀ ਤੋ ਉਤਨੀ ਭੀ ਜਾਨਕਾਰੀ ਨਹੀਂ, ਜਿਤਨੀ ਮਾਰਕਸ ਕੀ ਹੈ। ਮੈਂ ਤੋ ਲੰਦਨ ਆਨੇ ਵਾਲੇ ਅਪਨੇ ਸਾਹਿਤਕਾਰ ਮਿੱਤ੍ਰੋਂ ਕੋ ਮਾਰਕਸ ਕੀ ਕਬਰ ਦਿਖਾਨੇ ਭੀ ਲੇ ਜਾਤਾ ਹੂੰ, ਜੋ ਕਿ ਲੰਦਨ ਕੇ ਏਕ ਪੂੰਜੀ ਪਤੀਓਂ ਕੇ ਇਲਾਕੇ ਮੇਂ ਬਨੀ ਹੈ। ਫਿਰ ਭਲਾ ਯਹ ਅਫ਼ਵਾਹ ਕੈਸੇ ਫੈਲ ਗਈ ਕਿ ਮੈਂ ਆਰ.ਐਸ.ਐਸ. ਕਾ ਸਮਰਥਕ ਹੂੰ ਯਾ ਕੱਟੜ ਹਿੰਦੂਵਾਦੀ ਹੂੰ? ਦਰਅਸਲ ਹੁਆ ਯੂੰ ਕਿ ਲੰਦਨ ਮੇਂ ਬਸਨੇ ਕੇ ਬਾਅਦ ਇੰਦੁ ਸ਼ਰਮਾ ਕਥਾ ਸਨਮਾਨ ਕੋ ਅੰਤਰ-ਰਾਸ਼ਟਰੀਅ ਕਰ ਦੀਆ ਔਰ ਪਹਿਲਾ ਸਨਮਾਨ ਚਿਤ੍ਰਾ ਮੁਦੁਗਲ ਜੀ ਕੋ ਦੀਆ, ਉਨਕੇ ਉਪਨਿਆਸ 'ਆਵਾਂ' ਪਰ। ਉਸਕੇ ਬਾਅਦ ਮੈਂ 'ਪੁਰਵਾਈ' ਪਤ੍ਰਿਕਾ ਕਾ ਸੰਪਾਦਕ ਬਨ ਗਿਆ। ਬਸ ਦੋ ਔਰ ਦੋ ਚਾਰ ਕੋ ਜੋੜ ਕਰ ਮੈਂ ਬਨ ਗਯਾ ਆਰ.ਐਸ.ਐਸ. ਕਾ ਸਮਰਥਕ। ਮੇਰੀ ਕੋਈ ਭੀ ਕਹਾਨੀ ਪੜ੍ਹੇ ਬਿਨਾ ਮੇਰੇ ਨਾਮ ਕੋ ਭਗਵੇ ਕਪੜੇ ਪਹਿਨਾਅ ਦੀਏ ਗਏ। ਔਰ ਮੁਝ ਸੇ ਸਵਾਲ ਕੀਆ ਜਾਨੇ ਲਗਾ, “ਭਾਈ ਤੇਜੇਂਦਰ ਸ਼ਰਮਾ, ਜਬ ਤੁਮ ਹੋ ਭਗਵਾਧਾਰੀ ਤੋ ਭਲਾ ਅਸਗ਼ਰ ਵਜਾਹਤ, ਸੰਜੀਵ, ਵਿਭੂਤੀ ਨਾਰਾਯਣ ਰਾਏ ਜੈਸੇ ਲੋਗੋਂ ਕੋ ਸਨਮਾਨਿਤ ਕੈਸੇ ਕਰਤੇ ਹੋ? ਔਰ ਮੁੱਖ ਅਤਿਥਿ ਕੇ ਤੌਰ ਪਰ ਗਿਰੀਸ਼ ਕਰਨਾਡ, ਜਗਦੰਬਾ ਪ੍ਰਸ਼ਾਦ ਦੀਕਸ਼ਿਤ ਔਰ ਰਵੀਂਦਰ ਕਾਲੀਆ ਕੋ ਕੈਸੇ ਬੁਲਾ ਲੇਤੇ ਹੋ?” ਮੁਝੇ ਨਹੀਂ ਲਗਤਾ ਕਿ ਮੇਰੇ ਲੀਏ ਐਸੇ ਸਵਾਲੋਂ ਕੇ ਜਵਾਬ ਦੇਨਾ ਜ਼ਰੂਰੀ ਹੈ।
ਜਬ ਅਪਨੀ ਹਿੰਦੀ ਸਾਹਿਤ ਕੀ ਯਾਤਰਾ ਕੇ ਬਾਰੇ ਮੇਂ ਸੋਚਤਾ ਹੂੰ ਤੋ ਪਾਤਾ ਹੂੰ ਕਿ ਪਹਿਲੇ ਜਾਸੂਸੀ ਉਪਨਿਆਸ ਪੜ੍ਹੇ। ਫਿਰ ਡਾ. ਧਰਮਵੀਰ ਭਾਰਤੀ ਕਾ 'ਗੁਨਾਹੋਂ ਕਾ ਦੇਵਤਾ'। ਯਹ ਉਪਨਿਆਸ ਕਰੀਬ ਸੱਤਰ੍ਹ ਯਾ ਅੱਠਾਰ੍ਹ ਬਾਰ ਤੋ ਪੜ੍ਹਾ ਹੀ ਹੋਗਾ। ਵਹਾਂ ਸੇ ਨਰੇਂਦਰ ਕੋਹਲੀ ਕੀ 'ਦੀਕਸ਼ਾ' ਤਕ ਸਫ਼ਰ ਤੈਅ ਕੀਆ। ਉਸ ਕਿਤਾਬ ਸੇ ਬਹੁਤ ਪ੍ਰਭਾਵਿਤ ਹੁਆ ਥਾ ਔਰ ਉਸਦੀ ਤੁਲਨਾ ਮਿਲਟਨ ਕੀ 'ਪੈਰਾਡਾਈਜ਼ ਲਾਸਟ' ਸੇ ਕਰਤੇ ਹੁਏ ਅੰਗਰੇਜ਼ੀ ਮੇਂ ਏਕ ਲੰਬਾ ਸਾ ਪੱਤ੍ਰ ਲੇਖਕ ਕੋ ਲਿਖ ਡਾਲਾ। ਕਿਓਂਕਿ ਸਕੂਲ ਕਾਲੇਜ ਮੇਂ ਹਿੰਦੀ ਨ ਕੇ ਬਰਾਬਰ ਹੀ ਪੜ੍ਹੀ ਥੀ...ਇਸ ਲੀਏ ਹਿੰਦੀ ਕੇ ਕਲਾਸਿਕ ਕਵੀਓਂ ਸੇ ਪਰੀਚੈ ਨਹੀਂ ਹੋ ਪਾਇਆ।
ਜਬ ਇੰਦੁ ਨੇ ਡਾ. ਦੇਵੇਸ਼ ਠਾਕੁਰ ਕੇ ਮਾਰਗ-ਦਰਸ਼ਨ ਮੇਂ ਪੀ.ਐਚ.ਡੀ. ਸ਼ੁਰੂ ਕੀ ਤਭੀ ਮੁਝੇ ਹਿੰਦੀ ਉਪਨਿਆਸ ਸੇ ਜੁੜਨੇ ਕਾ ਅਵਸਰ ਮਿਲਾ। ਮੈਂਨੇ ਹਜ਼ਾਰੀ ਪ੍ਰਸਾਦ ਦਿਵੇਦੀ, ਅੰਮ੍ਰਿਤਲਾਲ ਨਾਗਰ, ਹਿਮਾਂਸ਼ੂ ਜੋਸ਼ੀ, ਜੈਨੇਂਦਰ ਕੁਮਾਰ, ਰਾਹੀ ਮਾਸੂਮ ਰਜ਼ਾ, ਮੰਨੂ ਭੰਡਾਰੀ ਆਦਿ ਕੇ ਉਪਨਿਆਸ ਪੜ੍ਹੇ। ਕੁਲ ਸੌ ਕੇ ਲਗਭਗ ਅੱਵਸ਼ ਪੜ੍ਹੇ ਹੋਂਗੇ। ਮੁਝੇ ਜਗਦੀਸ਼ ਚੰਦਰ ਔਰ ਪਾਨੂ ਖੋਲਿਯਾ ਕੇ ਲੇਖਨ ਨੇ ਬਹੁਤ ਪ੍ਰਭਾਵਿਤ ਕੀਆ। ਮੁਝੇ ਆਜ ਭੀ ਲਗਤਾ ਹੈ ਕਿ ਜਗਦੀਸ਼ ਚੰਦਰ ਕੇ ਲੇਖਨ ਕਾ ਸਹੀ ਅਵਲੋਕਨ ਨਹੀਂ ਹੋ ਪਾਇਆ। ਸ਼ਾਇਦ ਵੇ ਕਿਸੀ ਗੁਟ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ ਸੇ ਨਹੀਂ ਜੁੜੇ ਥੇ। ਉਨਕਾ ਹਰ ਉਪਨਿਆਸ ਏਕ ਕਲਾਸਿਕ ਉਪਨਿਆਸ ਹੈ ਔਰ ਪੰਜਾਬ ਕੇ ਗ੍ਰਾਮੀਨ ਜੀਵਨ ਦੀ ਤਸਵੀਰ ਖੀਂਚ ਕਰ ਰੱਖ ਦੇਤਾ ਹੈ। ਪਾਨੂ ਖੋਲਿਯਾ ਕਾ ਉਪਨਿਆਸ 'ਸਤਰ ਪਾਰ ਕੇ ਸ਼ਿਖਰ' ਮੁਝੇ ਆਜ ਭੀ ਯਾਦ ਹੈ।
ਜਬ ਪਹਿਲੀ ਕਹਾਨੀ ਲਿਖੀ ਥੀ 'ਪ੍ਰਤੀਬਿੰਬ', ਤੋ ਇੰਦੁ ਉਸੇ ਪੜ੍ਹ ਕਰ ਬਹੁਤ ਹੰਸੀ ਥੀ। ਉਸ ਨੇ ਕਹਾ ਕਿ ਯਹ ਕੈਸੀ ਭਾਸ਼ਾ ਹੈ। ਸੋਚਤੇ ਅੰਗਰੇਜ਼ੀ ਮੇਂ ਹੋ ਔਰ ਲਿਖਤੇ ਹਿੰਦੀ ਮੇਂ ਹੋ। ਖਾਲੀ 'ਹੈ' ਲਗਾ ਦੇਨੇ ਸੇ ਅੰਗਰੇਜ਼ੀ, ਹਿੰਦੀ ਨਹੀਂ ਬਨ ਜਾਤੀ। ਉਸਨੇ ਮੁਝੇ ਮੂਲਮੰਤ੍ਰ ਦੀਆ ਕਿ ਪੰਜਾਬੀ ਮੇਂ ਸੋਚੋ ਔਰ ਹਿੰਦੀ ਮੇਂ ਲਿਖੋ। ਆਂਖ ਮੂੰਦ ਕਰ ਉਸਕੀ ਬਾਤ ਕਾ ਅਨੁਸਰਨ ਸ਼ੁਰੂ ਕਰ ਦੀਆ...ਆਹਿਸਤਾ ਆਹਿਸਤਾ ਅੰਗਰੇਜ਼ੀ ਔਰ ਪੰਜਾਬੀ ਹਾਸ਼ੀਏ ਪਰ ਹੋਤੀ ਗਈਂ ਔਰ ਮੈਂ ਸਪਨੇ ਭੀ ਹਿੰਦੀ ਮੇਂ ਦੇਖਨੇ ਲਗਾ। ਯਹ ਕਹਾਨੀ ਨਵਭਾਰਤ ਟਾਈਮਸ ਕੇ ਰਵਿਵਾਰੀਯ ਸੰਸਕਰਣ ਮੇਂ ਪ੍ਰਕਾਸ਼ਿਤ ਹੁਈ ਥੀ। ਜਬ ਸਾਰਿਕਾ ਔਰ ਧਰਮ ਯੁਗ ਮੇਂ ਪਹਿਲੀ ਕਹਾਨੀਆਂ ਪ੍ਰਕਾਸ਼ਿਤ ਹੁਈਂ ਤੋ ਲਗਨੇ ਲਗਾ ਕਿ ਅਬ ਲੇਖਕ ਬਨਤਾ ਜਾ ਰਹਾ ਹੂੰ।
ਏਅਰ ਇੰਡੀਆ ਮੇਂ ਪਰਸਰ ਕੀ ਨੌਕਰੀ ਕੇ ਕਾਰਣ ਮੇਰੀ ਅਧਿਕਤਰ ਕਹਾਨੀਆਂ ਵਿਦੇਸ਼ ਕੇ ਪਾਂਚ ਸਿਤਾਰਾ ਹੋਟਲੋਂ ਮੇਂ ਲਿਖੀ ਗਈਂ। 'ਈਂਟੋਂ ਕਾ ਜੰਗਲ' ਕਹਾਨੀ ਤੋ ਹਵਾਈ ਜਹਾਜ਼ ਮੇਂ ਏਕ ਹੀ ਸਿਟਿੰਗ ਮੇਂ ਲਿਖੀ ਗਈ। ਹੁਆ ਯੂੰ ਕਿ ਮੁਝੇ ਦਿੱਲੀ ਸੇ ਫ਼੍ਰੈਂਕਫ਼ਰਟ ਸੁਪਰ ਨਿਉਮਰੀ ਕੂ ਕੇ ਰੂਪ ਮੇਂ ਜਾਨਾ ਥਾ। ਯਾਨੀਕਿ ਯੂਨੀਫ਼ਾਰਮ ਤੋ ਪਹਿਨਨੀ ਥੀ ਕਿੰਤੂ ਵਿਮਾਨ ਮੇਂ ਕਾਮ ਨਹੀਂ ਕਰਨਾ ਥਾ। ਇਸਸੇ ਏਅਰ ਲਾਈਨ ਕੋ ਹਮਾਰੇ ਲੀਏ ਵੀਜ਼ਾ ਲੇਨੇ ਕੀ ਜ਼ਰੂਰਤ ਨਹੀਂ ਪੜਤੀ ਥੀ। ਵਿਮਾਨ ਮੇਂ ਦਾਖ਼ਿਲ ਹੋਨੇ ਕੇ ਬਾਅਦ ਮੈਂਨੇ ਅਪਨੀ ਕਮੀਜ਼ ਬਦਲੀ ਔਰ ਫਸਟ ਕਲਾਸ ਕੀ ਏਕ ਸੀਟ ਪਰ ਬੈਠ ਕਰ ਅਪਨਾ ਰਾਈਟਿੰਗ ਪੈਡ ਨਿਕਾਲ ਲੀਆ। ਕਰੀਬ ਨੌ ਘੰਟੇ ਲੰਬੀ ਉਡਾਨ ਮੇਂ ਤਰਹ ਤਰਹ ਕੇ ਵਯਵਧਾਨ ਆਨੇ ਕੇ ਬਾਵਜੂਦ ਫ਼੍ਰੈਂਕਫ਼ਰਟ ਪਹੁੰਚਤੇ ਪਹੁੰਚਤੇ ਮੇਰੀ ਕਹਾਨੀ ਕਾ ਪਹਿਲਾ ਡਰਾਫ਼ਟ ਪੂਰਾ ਹੋ ਚੁਕਾ ਥਾ। ਐਸੇ ਹੀ 'ਬੇਘਰ ਆਂਖੇ' ਕਹਾਨੀ ਲੰਦਨ ਸੇ ਮੁੰਬਈ ਜਾਤੇ ਹੁਏ ਪੂਰੀ ਕੀ ਗਈ। ਏਕ ਸਿਟਿੰਗ ਮੇਂ ਕਹਾਨੀ ਪੂਰੇ ਕਰਨੇ ਕੇ ਕੁਛ ਲਾਭ ਭੀ ਹੈਂ ਤੋ ਕੁਝ ਦਿੱਕਤੇਂ ਭੀ ਹੈਂ। ਫ਼ਾਇਦਾ ਤੋ ਯਹ ਹੋਤਾ ਹੈ ਕਿ ਸਪਾਟੇਨਿਯਟੀ ਕਾਂਟੀਨਿਊਟੀ ਬਨੀ ਰਹਿਤੀ ਹੈ। ਕਮੀ ਯਹ ਹੋ ਸਕਤੀ ਹੈ ਕਿ ਕਹਾਨੀ ਕੋ ਅਪਨੇ ਆਪ ਆਗੇ ਬੜ੍ਹਨੇ ਕਾ ਮੌਕਾ ਨਹੀਂ ਮਿਲਤਾ ਔਰ ਕਹਾਨੀ ਜੈਸੀ ਸੋਚੀ ਜਾਤੀ ਹੈ ਵੈਸੀ ਲਿਖੀ ਭੀ ਜਾਤੀ ਹੈ।
ਕੜੀਆਂ' ਕਹਾਨੀ ਮੇਰੀ ਏਕ ਐਸੀ ਕਹਾਨੀ ਹੈ ਜਿਸਕਾ ਅੰਤ ਪਹਿਲੇ ਲਿਖ ਲੀਆ ਥਾ ਕਿਓਂਕਿ ਯਹ ਮੈਂਨੇ ਸਵੈਂ ਮਹਿਸੂਸ ਕੀਆ ਥਾ। ਮੇਰੇ ਦਾਦਾਜੀ ਨੇ ਮੁਝੇ ਦਸਵੀਂ ਪਾਸ ਕਰਨੇ ਕੇ ਬਾਅਦ ਏਕ ਸਾਈਕਲ ਲੇ ਕਰ ਦੇਨੇ ਕਾ ਵਾਅਦਾ ਕੀਆ ਥਾ ਔਰ ਗਿਆਰਵੀਂ ਪਾਸ ਕਰਨੇ ਕੇ ਬਾਅਦ ਏਕ ਘੜੀ ਲੇ ਕਰ ਦੇਨੇ ਕਾ ਵਾਅਦਾ ਭੀ ਕਰ ਦੀਆ। ਕਿੰਤੂ ਮੇਰਾ ਉਧਾਰ ਉਤਾਰੇ ਬਿਨਾ ਹੀ ਏਕ ਸੜਕ ਦੁਰਘਟਨਾ ਮੇਂ ਉਨਕੀ ਮੌਤ ਹੋ ਗਈ। ਮੈਂ ਆਜ ਭੀ ਉਨਕੋ ਬੈਨੇਫ਼ਿਟ ਆਫ਼ ਡਾਊਟ ਦੇਤਾ ਹੂੰ ਕਿ ਅਗਰ ਉਨਕੀ ਦੁਰਘਟਨਾ ਮੇਂ ਮੌਤ ਨਾ ਹੋ ਜਾਤੀ ਤੋ ਸ਼ਾਇਦ ਮੇਰਾ ਉਧਾਰ ਉਤਾਰ ਦੇਤੇ। ਕਿੰਤੂ ਸਤਯ ਯਹੀ ਥਾ ਕਿ ਮੇਰਾ ਉਧਾਰ ਚੁਕਤਾ ਕੀਏ ਬਿਨਾ ਹੀ ਵੇ ਦੁਨੀਆ ਛੋੜ ਗਏ ਥੇ। ਜਬ ਉਨਕੇ ਅੰਤਿਮ ਸੰਸਕਾਰ ਕੇ ਲੀਏ ਨਿਗਮ ਬੋਧ ਗਯਾ ਥਾ ਤੋ ਕੁਛ ਮਹਿਸੂਸ ਕੀਆ ਥਾ ਜੋ ਕਿ ਦਿਮਾਗ਼ ਕੇ ਕਿਸੀ ਕੋਨੇ ਮੇਂ ਛਪ ਸਾ ਗਯਾ ਥਾ। ਬਸ ਏਕ ਦਿਨ ਵਹੀ ਖ਼ਿਆਲ ਸ਼ਬਦੋਂ ਮੇਂ ਉਤਰ ਆਇਆ ਔਰ ਮੈਂਨੇ ਕਹਾਨੀ ਸ਼ੁਰੂ ਕਰਨੇ ਸੇ ਪਹਿਲੇ ਹੀ ਉਸ ਕਾ ਅੰਤ ਲਿਖ ਦੀਆ...'ਪਾਪਾ ਨੇ ਚਿਤਾ ਕਾ ਚੱਕਰ ਲਗਾਇਆ ਔਰ ਚਿਤਾ ਕੋ ਅਗਨੀ ਦੀ। ਅਬ ਦਾਦਾਜੀ ਸੇ ਕਭੀ ਮੁਲਾਕਾਤ ਨਹੀਂ ਹੋ ਪਾਏਗੀ। ਕਿਆ ਰਾਜ ਕੀ ਸਾਰੀ ਨਿਰਾਸ਼ਾਏਂ ਭੀ ਚਿਤਾ ਕੇ ਸਾਥ ਹੀ ਜਲ ਜਾਏਂਗੀ? ਸ਼ੋਲੇ ਉਠਨੇ ਲਗੇ। ਏਕਾਏਕ ਰਾਜ ਕੋ ਲਗਾ ਕਿ ਚਿਤਾ ਮੇਂ ਸੇ ਏਕ ਸਾਈਕਲ ਨਿਕਲੀ ਔਰ ਸ਼ੋਲੋਂ ਕੇ ਉਪਰ ਸਥਿਰ ਹੋ ਗਈ। ਕੁਛ ਹੀ ਕਸ਼ਣੋਂ ਮੇਂ ਸਾਈਕਲ ਕਾ ਏਕ ਪਹੀਆ ਘੜੀ ਬਨ ਗਯਾ ਔਰ ਦੂਸਰਾ ਪਾਪਾ ਕਾ ਮੁੰਡਾ ਹੁਆ ਸਿਰ। ਦੋਨੋਂ ਪਹੀਏ ਘੂਮਨੇ ਲਗੇ। ਘੜੀ, ਮੁੰਡਾ ਹੁਆ ਸਿਰ, ਸਾਈਕਲ...! ਰਾਜ ਸੇ ਦੇਖਾ ਨਹੀਂ ਗਯਾ। ਉਸਨੇ ਮੂੰਹ ਫੇਰ ਲੀਆ।'
ਹਿੰਦੀ ਸਾਹਿਤ ਮੇਂ ਏਕ ਪ੍ਰਵਿਰਤੀ ਜੋ ਮੁਝੇ ਪ੍ਰੇਸ਼ਾਨ ਕਰਤੀ ਹੈ ਵਹ ਹੈ ਦੂਸਰੇ ਕਿਸੀ ਕੇ ਲੇਖਨ ਕੀ ਤਾਰੀਫ਼ ਨਾ ਕਰ ਪਾਨਾ। ਯਹਾਂ ਤਾਰੀਫ਼ ਭੀ ਯਹ ਦੇਖ ਕਰ ਕੀ ਜਾਤੀ ਹੈ ਕਿ ਅਮੁਕ ਲੇਖਕ ਕਿਸ ਗੁਟ ਕਾ ਹੈ। ਯਾ ਫਿਰ ਉਸਕੀ ਤਾਰੀਫ਼ ਕਰਕੇ ਉਸੇ 'ਕੈਸ਼' ਕੈਸੇ ਕੀਆ ਜਾ ਸਕਤਾ ਹੈ। ਹਰ ਲੇਖਕ ਅਪਨੇ ਲੇਖਨ ਕੋ ਲੇ ਕਰ ਆਤਮ-ਮੁਗਧ ਰਹਿਤਾ ਹੈ। ਜਿਸ ਖੁੱਲ੍ਹੇ ਦਿਲ ਸੇ ਮੈਂ ਬ੍ਰਿਟੇਨ ਕੇ ਕੁਛ ਲੇਖਕੋਂ ਕੀ ਰਚਨਾਓਂ ਕੀ ਸ਼ਰੇਸ਼ਠਤਾ ਸਵਿਕਾਰ ਕਰਕੇ ਉਨਕੀ ਤਾਰੀਫ਼ ਕਰ ਦੇਤਾ ਹੂੰ, ਮੁਝੇ ਹੈਰਾਨੀ ਹੋਤੀ ਹੈ ਕਿ ਬਹੁਤ ਸੇ ਵਰਿਸ਼ਠ ਲੇਖਕ ਐਸਾ ਨਹੀਂ ਕਰ ਪਾਤੇ।
ਮੁਝੇ ਸਾਹਿਤ ਮੇਂ ਰਾਜਨੀਤੀ ਕਭੀ ਨ ਤੋ ਸਮਝ ਆਈ ਔਰ ਨ ਹੀ ਪਸੰਦ ਹੈ। ਰਾਜਨੀਤੀ ਕੇ ਲੀਏ ਪੈਮਫ਼ਲੇਟ ਤੋ ਲਿਖੇ ਜਾ ਸਕਤੇ ਹੈਂ, ਸਾਹਿਤ ਨਹੀਂ। ਜਬ ਹਮ ਪੀਛੇ ਮੁੜ ਕਰ ਦੇਖਤੇ ਹੈਂ ਤੋ ਪਾਤੇ ਹੈਂ ਕਿ ਮਹਾਨ ਸਾਹਿਤ ਕਿਸੀ ਰਾਜਨੀਤੀਕ ਵਿਚਾਰਧਾਰਾ ਕਾ ਮੋਹਤਾਜ ਨਹੀਂ ਥਾ। ਦਰਅਸਲ ਜਬ ਹਮ ਕਿਸੀ ਏਕ ਰਾਜਨੀਤੀਕ ਵਿਚਾਰਧਾਰਾ ਕੇ ਦਬਾਵ ਮੇਂ ਸਾਹਿਤ ਰਚਨਾ ਕਰਤੇ ਹੈਂ ਤੋ ਸਾਹਿਤ ਏਕਰਸ ਸਾ ਹੋਨੇ ਲਗਤਾ ਹੈ। ਵਰਨਾ ਕਿਆ ਬਾਤ ਹੈ ਕਿ ਨਿਰਾਲਾ 'ਰਾਮ ਕੀ ਸ਼ਕਤੀ ਪੂਜਾ' ਲਿਖ ਸਕਤੇ ਹੈਂ, 'ਸਰਸਵਤੀ ਵੰਧਨਾ' ਭੀ ਔਰ ਉਸ ਕੇ ਸਾਥ ਸਾਥ '...ਵੋ ਪੱਥਰ ਤੋੜਤੀ' ਭੀ। ਜਬਕਿ ਆਜ ਕਾ ਸਾਹਿਤ ਭ੍ਰਿਸ਼ਟਾਚਾਰ, ਮਜ਼ਦੂਰ, ਕਿਸਾਨ ਔਰ ਬਾਜ਼ਾਰਵਾਦ ਸੇ ਉਪਰ ਨਹੀਂ ਉਠ ਪਾਤਾ। ਸ਼ੇਕਸਪੀਅਰ ਕਾ ਸ਼ਾਈਲਾਕ ਸਹੀ ਪੂਛਤਾ ਹੈ ਕਿ 'ਕਿਆ ਕਿਸੀ ਯਹੂਦੀ ਕੋ ਦਰਦ ਨਹੀਂ ਹੋਤਾ, ਜਬ ਉਸੇ ਚੋਟ ਲਗਤੀ ਹੈ?' ਯਾਨੀਕਿ ਚੋਟ ਲਗਨੇ ਪਰ ਦਰਦ ਏਕ ਸਾ ਹੋਤਾ ਹੈ ਚਾਹੇ ਆਪ ਸਮਾਜ ਕੇ ਕਿਸੀ ਭੀ ਵਰਗ ਸੇ ਸੰਬੰਧ ਰਖਤੇ ਹੋਂ। ਹਮੇਂ ਦਰਦ ਔਰ ਸਮੱਸਿਆਓਂ ਕਾ ਵਰਗੀਕਰਣ ਨਹੀਂ ਕਰਨਾ ਚਾਹੀਏ। ਸਾਹਿਤ ਕੀ ਕੋਈ ਸੀਮਾ ਤੈਅ ਨਹੀਂ ਕਰਨੀ ਚਾਹੀਏ। ਦੇਖੀਏ ਆਜਕਲ ਰਾਜੇ ਰਜਵਾੜੇ ਤੋ ਰਹੇ ਨਹੀਂ, ਇਸ ਲੀਏ ਕੋਈ ਭੀ ਲੇਖਕ ਰਾਜਾਓਂ ਕੀ ਕਥਾਏਂ ਤੋ ਨਹੀਂ ਹੀ ਲਿਖੇਗਾ, ਜੋ ਲਿਖੇਗਾ ਸਾਹਿਤ ਪ੍ਰੇਮੀ ਉਸੇ ਮੁਆਫ਼ ਨਹੀਂ ਕਰੇਂਗੇ।
ਵਿਦੇਸ਼ ਮੇਂ ਯਦਿ ਭਾਰਤੀਅ ਪ੍ਰਵਾਸੀ ਅਪਨੇ ਧਰਮ ਔਰ ਕਲਚਰ ਕੀ ਤਰਫ਼ ਧਿਆਨ ਦੇਤੇ ਹੈਂ ਤੋ ਯਹ ਭਗਵਾ ਯਾ ਹਰੇ ਝੰਡੇ ਕਾ ਚੱਕਰ ਨਹੀਂ ਹੋਤਾ। ਯਹ ਹੋਤਾ ਹੈ ਅਸਮਿਤਾ (ਵੱਖਰੀ ਪਛਾਣ ਤੇ ਵਿਰਸੇ ਨਾਲ ਜੁੜੇ ਰਹਿਣ ਦੇ ਮੋਹ) ਕਾ ਸਵਾਲ। ਯਦਿ ਹਮ ਅਪਨੇ ਬੱਚੋਂ ਕੋ ਹਿੰਦੀ ਪੜ੍ਹਾਨਾ ਚਾਹੇਂ, ਤੋ ਵਹ ਕੇਵਲ ਮੰਦਿਰੋਂ ਮੇਂ ਹੀ ਪੜ੍ਹਾਈ ਜਾਤੀ ਹੈ। ਹਮ ਉਨਹੇਂ ਅਪਨੇ ਧਰਮ ਕੇ ਬਾਰੇ ਮੇਂ ਇਸ ਲੀਏ ਬਤਾਤੇ ਹੈਂ ਤਾਕਿ ਕੇਵਲ ਪਸ਼ਚਿਮੀ ਸਭਿਅਤਾ ਕਾ ਅੰਧਾਨੁਕਰਣ ਹੀ ਨਾ ਕਰਤੇ ਰਹੇਂ। ਹਮ ਚਾਹੇ ਬੰਬਈਆ ਫ਼ਿਲਮੋਂ ਕਾ ਕਿਤਨਾ ਭੀ ਮਜ਼ਾਕ ਕਿਓਂ ਨ ਉਡਾ ਲੇਂ, ਸੱਚ ਤੋ ਯਹ ਹੈ ਕਿ ਵਿਦੇਸ਼ੋਂ ਮੇਂ ਭਾਰਤ ਕੀ ਮਿੱਟੀ ਸੇ ਜੁੜੇ ਰਹਿਨੇ ਮੇਂ ਕਿਸੀ ਭੀ ਸਾਹਿਤ ਸੇ ਕਹੀਂ ਅਧਿਕ ਯੋਗਦਾਨ ਇਨ ਫ਼ਿਲਮੋਂ ਕਾ ਹੈ। ਹਮਾਰਾ ਪ੍ਰਯਾਸ ਰਹਿਤਾ ਹੈ ਕਿ ਘਰ ਮੇਂ ਭੀ ਹਿੰਦੀ ਟੈਲੀਵਿਜ਼ਨ ਕੇ ਮਾਧਯਮ ਸੇ ਹਮਾਰੀ ਭਾਸ਼ਾ ਕੀ ਗੂੰਜ ਸੁਨਾਈ ਦੇਤੀ ਰਹੇ। ਸਮੱਸਿਆ ਯਹ ਭੀ ਹੈ ਕਿ ਭਾਰਤ ਕੇ ਲੇਖਕ ਔਰ ਆਲੋਚਕ ਵਿਦੇਸ਼ ਮੇਂ ਬਸੇ ਭਾਰਤੀਓਂ ਕੀ ਸਮੱਸਿਆਓਂ ਸੇ ਪ੍ਰੀਚਿਤ ਨਹੀਂ ਹੈਂ ਔਰ ਪ੍ਰਵਾਸੀ ਲੇਖਕੋਂ ਕੋ ਭੀ ਉਸੀ ਕਸੌਟੀ ਪਰ ਕਸਨੇ ਕਾ ਪ੍ਰਯਾਸ ਕਰਤੇ ਹੈਂ ਜਿਸਸੇ ਵੇ ਭਾਰਤ ਕੇ ਲੋਖਕੋਂ ਕੋ ਕਸਤੇ ਹੈਂ।
ਮੰਦਿਰੋਂ ਕੀ ਵਿਦੇਸ਼ੋਂ ਮੇਂ ਏਕ ਸਾਂਸਕ੍ਰਿਤੀਕ ਭੂਮਿਕਾ ਰਹਿਤੀ ਹੈ। ਜੈਸੇ ਯਦਿ ਏਕ ਕਵੀ ਸੰਮੇਲਨ ਕਿਸੀ ਕਿਰਾਏ ਕੇ ਹਾਲ ਮੇਂ ਕੀਆ ਜਾਏ ਤੋ ਪਹਿਲੇ ਤੋ ਹਾਲ ਕਾ ਕਿਰਾਇਆ ਭਰਨਾ ਪੜਤਾ ਹੈ ਫਿਰ ਨਾਸ਼ਤੇ ਪਾਨੀ ਕਾ ਖ਼ਰਚਾ ਅਲਗ ਹੋਤਾ ਹੈ। ਲੰਦਨ ਮੇਂ ਦਿੱਲੀ ਕੀ ਤਰਹ ਚਾਏ-ਬਿਸਕੁਟ ਕਾ ਨਾਸ਼ਤਾ ਦੇ ਕਰ ਕਾਮ ਨਹੀਂ ਚਲਤਾ। ਜਬਕਿ ਮੰਦਿਰ ਅਪਨੇ ਹਾਲ ਮੇਂ ਮੁਫ਼ਤ ਕਵੀ ਸੰਮੇਲਨ ਕਰਵਾ ਦੇਤਾ ਹੈ ਔਰ ਕਵੀਓਂ ਵ ਸ਼ਰੋਤਾਓਂ ਕੋ ਪੂਰੀ ਭੋਜਨ ਭੀ ਕਰਵਾ ਦੇਤਾ ਹੈ। ਯਹ ਮੰਦਿਰ ਕੀ ਸਾਕਾਰਾਤਮਿਕ ਭੂਮਿਕਾ ਹੈ। ਮੰਦਿਰ ਵਾਲੇ ਯਹ ਨਹੀਂ ਪੂਛਤੇ ਕਿ ਆਪਕੇ ਕਵੀਓਂ ਔਰ ਸ਼ਰੋਤਾਓਂ ਮੇਂ ਕਿਤਨੇ ਹਿੰਦੂ ਹੈਂ, ਕਿਤਨੇ ਮੁਸਲਮਾਨ ਯਾ ਸਿਖ।
ਵਹੀਂ ਏਕ ਮਹੱਤਵਪੂਰਣ ਸਮੱਸਿਆ ਯਹ ਭੀ ਹੈ ਕਿ ਅਮਰੀਕਾ, ਬ੍ਰਿਟੇਨ, ਯੂਰਪ ਯਾ ਖਾੜੀ ਦੇਸ਼ੋਂ ਕੇ ਲੇਖਕ ਪਹਿਲੀ ਪੀੜ੍ਹੀ ਕੇ ਪ੍ਰਵਾਸੀ ਹੈਂ। ਅਭੀ ਹਮੇਂ ਤਲਾਸ਼ ਹੈ ਦੂਸਰੀ ਯਾ ਤੀਸਰੀ ਪੀੜ੍ਹੀ ਕੇ ਪ੍ਰਤੀਨਿਧੀਓਂ ਕੀ ਜਿਨਕਾ ਜਨਮ ਕਿਸੀ ਪਸ਼ਚਿਮੀ ਸਭਿਅਤਾ ਵਾਲੇ ਦੇਸ਼ ਮੇਂ ਹੁਆ ਹੋ ਔਰ ਵਹ ਹਿੰਦੀ ਮੇਂ ਸਾਹਿਤ ਰਚਨਾ ਕਰੇਂ। ਇਸ ਲੀਏ ਪ੍ਰਵਾਸੀ ਸਾਹਿਤ ਮੇਂ ਨਾਸਟੇਲਜਿਯਾ ਏਕ ਮਹੱਤਵਪੂਰਣ ਅੰਗ ਬਨ ਗਿਆ ਹੈ। ਪਹਿਲੀ ਪੀੜ੍ਹੀ ਕਾ ਪ੍ਰਵਾਸੀ ਅਪਨੇ ਨਏ ਸਮਾਜ ਕੋ ਨ ਤੋ ਸਮਝ ਹੀ ਪਾਤਾ ਹੈ ਔਰ ਨ ਹੀ ਉਸਕਾ ਹਿੱਸਾ ਬਨ ਪਾਤਾ ਹੈ। ਇਸ ਲੀਏ ਯਹਾਂ ਮਾਰੀਸ਼ਸ, ਸੂਰੀਨਾਮ ਯਾ ਫ਼ਿਜੀ ਕੇ ਹਿੰਦੀ ਸਾਹਿਤ ਮੇਂ ਜਿਸ ਸ਼ਿੱਦਤ ਸੇ ਵੇ ਦੋਸ਼ ਉਭਰ ਕਰ ਆਤੇ ਹੈਂ, ਉਸ ਤਰਹ ਪਸ਼ਚਿਮੀ ਦੇਸ਼ੋਂ ਕੇ ਹਿੰਦੀ ਸਾਹਿਤ ਮੇਂ ਐਸਾ ਨਹੀਂ ਹੋ ਪਾਤਾ। ਦਰਅਸਲ ਯਹਾਂ ਕੇ ਹਿੰਦੀ ਲੇਖਕ ਬ੍ਰਿਟੇਨ ਔਰ ਅਮਰੀਕਾ ਮੇਂ ਰਹਿ ਕਰ ਭੀ ਭਾਰਤ ਕਾ ਸਾਹਿਤ ਰਚਤੇ ਹੈਂ। ਵੇ ਵਹਾਂ ਕਾ ਹਿੰਦੀ ਸਾਹਿਤ ਨਹੀਂ ਰਚਤੇ।
ਵਿਦੇਸ਼ ਮੇਂ ਬਸੇ ਹਿੰਦੀ ਲੇਖਕ ਯਦਿ ਪ੍ਰਯਾਸ ਕਰੇਂ ਤੋ ਹਿੰਦੀ ਕੋ ਏਕ ਨਯਾ ਮੁਹਾਵਰਾ ਦੇ ਸਕਤੇ ਹੈਂ। ਉਨਹੇਂ ਅਪਨੇ ਅਪਨਾਏ ਹੁਏ ਸਮਾਜ ਕੋ ਸੱਚੇ ਅਰਥੋਂ ਮੇਂ ਅਪਨਾਨਾ ਹੋਗਾ। ਕਈ ਲੇਖਕ ਬਸ ਸੜਕ ਕਾ ਨਾਮ ਯਾ ਬਿਲਡਿੰਗੋਂ ਕੇ ਰੰਗ ਬਤਾ ਕਰ ਦਿਖਾਨੇ ਕਾ ਪ੍ਰਯਾਸ ਕਰਤੇ ਹੈਂ ਕਿ ਵੇ ਅਮੁਕ ਦੇਸ਼ ਕੀ ਕਹਾਨੀ ਲਿਖ ਰਹੇ ਹੈਂ। ਦਰਅਸਲ ਹਮੇਂ ਉਨ ਦੇਸ਼ੋਂ ਕੇ ਸਰੋਕਾਰ ਸਮਝਨੇ ਹੋਂਗੇ, ਵਹਾਂ ਕੀ ਸਮਾਜਿਕ ਸਥਿਤੀਓਂ ਕੋ ਜਾਨਨਾ ਹੋਗਾ। ਜਬ ਯਹ ਸਬ ਹਮਾਰੀ ਕਹਾਨੀਓਂ, ਕਵਿਤਾਓਂ ਮੇਂ ਆਏਗਾ, ਤਭੀ ਹਮ ਉਸ ਦੇਸ਼ ਕਾ ਹਿੰਦੀ ਸਾਹਿਤ ਲਿਖ ਰਹੇ ਹੋਂਗੇ। ਹੋਨਾ ਯਹ ਚਾਹੀਏ ਕਿ ਬ੍ਰਿਟੇਨ ਕੇ ਹਿੰਦੀ ਲੇਖਨ ਸੇ ਹਮੇਂ ਬ੍ਰਿਟੇਨ ਕੀ ਏਕ ਤਸਵੀਰ ਦਿਖਾਈ ਦੇ ਔਰ ਵਹਾਂ ਕੇ ਸਰੋਕਾਰੋਂ ਸੇ ਹਮਾਰਾ ਪ੍ਰੀਚਯ ਹੋ।
ਮੈਂਨੇ ਅਪਨੀ ਕਹਾਨੀਓਂ ਮੇਂ ਤੋ ਬ੍ਰਿਟੇਨ ਕੇ ਜੀਵਨ ਕੋ ਦਿਖਾਨੇ ਕੀ ਕੋਸ਼ਿਸ਼ ਕੀ ਹੀ ਹੈ, ਅਪਨੀ ਕਵਿਤਾਓਂ ਵ ਗ਼ਜ਼ਲੋਂ ਮੇਂ ਭੀ ਯਹ ਸੰਭਵ ਕਰਨੇ ਕਾ ਪ੍ਰਯਾਸ ਕੀਆ ਹੈ। ਮੇਰੀ ਪ੍ਰਤੀਨਿਧ ਗ਼ਜ਼ਲ ਮੇਂ ਬ੍ਰਿਟੇਨ ਅਪਨੇ ਪ੍ਰਵਾਸੀਓਂ ਕੋ ਕਹਿਤਾ ਹੈ...:
'ਜੋ ਤੁਮ ਨ ਮਾਨੋ ਮੁਝੇ ਅਪਨਾ, ਹੱਕ ਤੁਮਹਾਰਾ ਹੈ।
ਯਹਾਂ  ਜੋ  ਆ  ਗਯਾ ਇਕ ਬਾਰ, ਵੋ ਹਮਾਰਾ ਹੈ।
ਯੇ  ਘਰ  ਤੁਮਹਾਰਾ ਹੈ, ਇਸਕੋ ਨ ਕਹੋ ਬੇਗਾਨਾ।
ਮੁਝੇ ਤੁਮਹਾਰਾ, ਤੁਮਹੇਂ  ਅਬ  ਮੇਰਾ ਸਹਾਰਾ ਹੈ।'
ਇਸੀ ਤਰਹ ਜਬ ਮੈਂ ਅਪਨੇ ਸ਼ਹਿਰ ਹੈਰੋ ਕੇ ਬਦਲਤੇ ਚਰਿੱਤਰ ਕੋ ਦੇਖਤਾ ਹੂੰ ਤੋ ਪ੍ਰੇਸ਼ਾਨ ਹੋ ਜਾਤ ਹੂੰ। ਹੈਰੋ ਵਾਸੀਓਂ ਕੇ ਬਾਰੇ ਮੇਂ ਕਹਾ ਜਾਤਾ ਹੈ ਕਿ ਉਨਕੀ ਨਾਕ ਊਂਚੀ ਰਹਿਤੀ ਹੈ।। ਮੇਰੀ ਛੋਟੀ ਬਹਿਰ ਕੀ ਗ਼ਜ਼ਲ ਕਹਿਤੀ ਹੈ...:
'ਨਾਕ  ਊਂਚੀ  ਥੀ  ਸ਼ਹਿਰ  ਕੀ   ਮੇਰੇ
ਯਹ  ਅਚਾਨਕ  ਇਸੇ  ਹੁਆ ਕਿਆ ਹੈ?
ਬਾਗ਼ ਮੇਂ  ਜਿਸਨੇ  ਬਨਾ  ਡਾਲੇ  ਭਵਨ
ਤੈਅ ਕਰੋ ਉਸਕੀ ਫਿਰ ਸਜ਼ਾ ਕਿਆ ਹੈ?'
ਟੇਮਸ ਕੇ ਆਸਪਾਸ ਕੇ ਮਾਹੌਲ ਕੋ ਦੇਖਤੇ ਹੁਏ ਜ਼ਾਹਿਰ ਹੈ ਕਿ ਗੰਗਾ ਨਦੀ ਕਾ ਖ਼ਿਆਲ ਆਤਾ ਹੈ...:
'ਬਾਜ਼ਾਰ ਸੰਸਕ੍ਰਿਤੀ ਮੇਂ ਨਦੀਆਂ, ਨਦੀਆਂ ਹੀ ਰਹਿ ਜਾਤੀ ਹੈਂ
ਬਨਤੀ ਹੈਂ ਵਯਾਪਾਰ ਕਾ ਮਾਧਯਮ, ਮਾਂ ਨਹੀਂ ਬਨ ਪਾਤੀ ਹੈਂ।'
ਮੇਰੀ ਕਹਾਨੀਓਂ ਮੇਂ ਸੰਵਾਦ ਕਾ ਖ਼ਾਸਾ ਇਸਤੇਮਾਲ ਹੋਤਾ ਹੈ। ਬਹੁਤ ਸੀ ਬਾਤੇਂ ਮੈਂ ਸਵੈਂ ਨ ਬੋਲ ਕਰ ਅਪਨੇ ਪਾਤ੍ਰੋਂ ਕੇ ਮਾਧਯਮ ਸੇ ਕਹਲਵਾਤਾ ਹੂੰ। ਇਸਮੇਂ ਮੇਰਾ 'ਸ਼ਾਂਤੀ' ਟੀ.ਵੀ. ਸੀਰੀਅਲ ਲੇਖਨ ਬਹੁਤ ਕਾਮ ਆਤਾ ਹੈ। ਮੈਂ ਫ਼ਿਲਮ ਯਾ ਟੈਲੀਵਿਜ਼ਨ ਕੇ ਲੇਖਨ ਕੋ ਦੋਯਮ ਦਰਜੇ ਕਾ ਲੇਖਨ ਨਹੀਂ ਮਾਨਤਾ। ਮੇਰੇ ਲੀਏ ਯਹ ਲੇਖਨ ਬਹੁਤ ਮਹੱਤਵਪੂਰਣ ਹੈ ਕਿਓਂਕਿ ਯਹੀ ਲੇਖਨ ਜ਼ਿਆਦਾ ਸੇ ਜ਼ਿਆਦਾ ਲੋਗੋਂ ਕੇ ਸਾਥ ਸੰਵਾਦ ਸਥਾਪਿਤ ਕਰਤਾ ਹੈ। ਮੇਰੇ ਸ਼ਾਂਤੀ ਕੇ ਐਪੀਸੋਰਡ ਕਰੋੜੋਂ ਦਰਸ਼ਕੋਂ ਨੇ ਦੇਖੇ। ਵਹਾਂ ਮੈਂ ਅਪਨੇ ਲੇਖਨ ਕੇ ਸਾਥ ਪ੍ਰਯੋਗ ਭੀ ਕਰਤਾ ਥਾ। ਜੈਸੇ ਏਕ ਬਾਰ ਦਿਨੇਸ਼ ਠਾਕੁਰ ਨੇ ਕਹਾ ਕਿ 'ਤੇਜੇਂਦਰ ਭਾਈ ਮੇਰੇ ਹਰ ਐਪੀਸੋਰਡ ਮੇਂ ਕਮ ਸੇ ਕਮ ਏਕ ਡਾਇਲਾਗ ਐਸਾ ਲਿਖਾ ਕਰੋ ਜੈਸੇ ਰਾਜਕੁਮਾਰ ਟਾਈਪ–ਲਾਰਜਰ ਦੈਨ ਲਾਈਫ਼–ਜਿਸੇ ਲੋਗ ਯਾਦ ਰੱਖੇਂ।' ਮੈਂ ਸਰਲ ਭਾਸ਼ਾ ਮੇਂ ਸਾਦੇ ਸੰਵਾਦ ਭੀ ਲਿਖਤਾ ਥਾ ਔਰ ਬੀਚ ਬੀਚ ਮੇਂ ਲਾਰਜਰ ਦੈਨ ਲਾਈਫ਼ ਭੀ।
ਜਬ ਟੈਲੀਵਿਜ਼ਨ ਸੀਰੀਅਲ ਕੀ ਬਾਤ ਆ ਗਈ ਹੈ ਤੋ ਅਪਨਾ ਰੇਡੀਓ ਔਰ ਫ਼ਿਲਮੋਂ ਕਾ ਅਨੁਭਵ ਭੀ ਯਾਦ ਆਨੇ ਲਗਾ ਹੈ। ਰੇਡੀਓ ਸੇ ਸ਼ਾਇਦ ਮੈਂ 1972 ਮੇਂ ਜੁੜਾ ਥਾ–ਪਹਿਲੇ ਯੁਵਵਾਣੀ ਕੇ ਮਾਧਯਮ ਸੇ ਔਰ ਫਿਰ ਏਕ ਡਰਾਮਾ ਵਾਇਸ ਕੇ ਰੂਪ ਮੇਂ। ਸਤਯੇਂਦਰ ਸ਼ਰਤ, ਦੀਨਾਨਾਥ ਔਰ ਕੁਮੁਦ ਨਾਗਰ (ਨਾਗਰ ਜੀ ਕੇ ਸਪੁੱਤ੍ਰ) ਕੇ ਸਾਥ ਬਹੁਤ ਸੇ ਨਾਟਕ ਕੀਏ। ਫਿਰ ਸਕੂਲ ਟੈਲੀਵਿਜ਼ਨ ਦਿੱਲੀ ਮੇਂ ਅੰਗਰੇਜ਼ੀ ਪੜ੍ਹਾਨੇ ਕੇ ਲੀਏ ਕਲਾਕਾਰ ਕੇ ਰੂਪ ਮੇਂ ਕਾਮ ਕੀਆ। ਮੁੰਬਈ ਆ ਕਰ ਸੀਰੀਅਲ ਲੇਖਨ ਔਰ ਫ਼ਿਲਮੋਂ ਮੇਂ ਅਦਾਕਾਰੀ ਕਾ ਅਨੁਭਵ ਭੀ ਹੁਆ। ਅਨੁ ਕਪੂਰ ਕੇ ਸਾਥ ਏਕ ਫ਼ਿਲਮ ਕੀ ਥੀ 'ਅਭਯ' ਜੋ ਕਿ ਆਸਕਰ ਵਾਈਲਡ ਕੀ ਕਹਾਨੀ 'ਕੈਂਟਰਵਿਲ ਘੋਸਟ' ਪਰ ਆਧਾਰਿਤ ਥੀ। ਫ਼ਿਲਮ ਮੇਂ ਮੇਰੇ ਪੁੱਤ੍ਰ ਮਯੰਕ ਕੀ ਚਾਈਲਡ ਹੀਰੋ ਕੀ ਭੂਮਿਕਾ ਥੀ। ਵੈਸੇ ਉਸ ਮੇਂ ਨਾਨਾ ਪਾਟੇਕਰ, ਮੁਨਮੁਨ ਸੇਨ ਔਰ ਬੇਂਜਾਮਿਨ ਗਿਲਾਨੀ ਭੀ ਥੇ। ਨਾਨਾ ਪਾਟੇਕਰ ਕੋ ਨਜ਼ਦੀਕ ਸੇ ਦੇਖਨੇ ਔਰ ਸਮਝਨੇ ਕਾ ਮੌਕਾ ਮਿਲਾ। ਮੈਂ ਏਕ ਮਹੀਨਾ ਰਾਜ ਪੀਪਲਾ ਮੇਂ ਫ਼ਿਲਮ ਕੇ ਲੀਏ ਰਹਾ। ਇੰਦੁ ਭੀ ਕੁਛ ਦਿਨ ਵਹਾਂ ਰਹੀ ਮਗਰ ਤਬੀਅਤ ਖ਼ਰਾਬ ਹੋਨੇ ਕੇ ਕਾਰਣ ਦੀਪਤੀ ਕੇ ਸਾਥ ਵਾਪਸ ਮੁੰਬਈ ਚਲੀ ਗਈ। ਮੈਂਨੇ ਦੇਖਾ ਕਿ ਨਾਨਾ ਭੀਤਰ ਸੇ ਬਹੁਤ ਡਰਾ ਹੁਆ ਇਨਸਾਨ ਹੈ। ਇਤਨਾ ਬੜਾ ਕਲਾਕਾਰ ਹੋਨੇ ਕੇ ਬਾਵਜੂਦ ਜਬ ਉਸਨੇ ਮੇਰੇ ਪਾਂਚ ਲਾਈਨੋਂ ਕੇ ਡਾਇਲਾਗ ਕੋ ਹਥਿਆ ਲੀਆ ਔਰ ਅਨੁ ਕਪੂਰ ਬਸ ਬੇਬਸ ਦੇਖਤਾ ਰਹਿ ਗਿਆ, ਤਬ ਮੈਂਨੇ ਪਹਿਲੀ ਬਾਰ ਅਨੁਭਵ ਕੀਆ ਕਿ ਫ਼ਿਲਮੋਂ ਮੇ ਬੜਾ ਕਲਾਕਾਰ ਕਿਸ ਤਰਹ ਮਨਮਾਨੀ ਕਰਤਾ ਹੈ। ਜਿਸ ਤਰਹ ਨਾਨਾ ਨੇ ਸਕਰਿਪਟ ਫੈਂਕ ਕਰ ਜ਼ਮੀਨ ਪਰ ਮਾਰਾ ਇਸ ਸੇ ਅਨੁਭਵ ਔਰ ਭੀ ਕੜਵਾ ਹੋ ਗਯਾ। ਇਸ ਫ਼ਿਲਮ ਕੀ ਡਬਿੰਗ ਭੀ ਏਕ ਅਲਗ ਕਿਸਮ ਕਾ ਅਨੁਭਵ ਥਾ।
ਹਮ ਸਬ ਯਹ ਮਾਨ ਕਰ ਚਲਤੇ ਹੈਂ ਕਿ ਪਸ਼ਚਿਮੀ ਦੇਸ਼ੋਂ ਮੇਂ ਸਭੀ ਧਨਾੱਡ ਲੋਗ ਬਸਤੇ ਹੈਂ। ਆਮ ਆਦਮੀ ਇਨ ਦੇਸ਼ੋਂ ਮੇਂ ਭੀ ਹੋਤਾ ਹੈ ਜੋ ਸਪਤਾਹ ਮੇਂ ਚਾਲੀਸ ਘੰਟੇ ਨੌਕਰੀ ਕਰਤਾ ਹੈ, ਸ਼ਨੀਵਾਰ ਕੋ ਓਵਰ ਟਾਈਮ ਕਰਤਾ ਹੈ। ਮਾਰਗੇਜ਼ ਕਾ ਭੁਗਤਾਨ ਕਰਤੇ ਕਰਤੇ ਉਸਕੀ ਕਮਰ ਟੂਟਨੇ ਲਗਤੀ ਹੈ। ਉਸਕੇ ਘਰ ਕੀ ਹਰੇਕ ਚੀਜ਼ ਉਧਾਰ ਲੇ ਕਰ ਖ਼ਰੀਦੀ ਗਈ ਹੋਤੀ ਹੈ। ਵਹ ਆਮ ਆਦਮੀ ਭੀ ਉਤਨਾ ਹੀ ਪ੍ਰੇਸ਼ਾਨ ਹੈ ਜਿਤਨਾ ਕਿ ਭਾਰਤੀਅ ਗਾਂਵ ਯਾ ਮਹਾਨਗਰ ਕਾ ਆਮ ਆਦਮੀ।
ਇੰਦੁ ਸ਼ਰਮਾ ਕਥਾ ਸਨਮਾਨ ਕੇ ਲੰਦਨ ਆਨੇ ਕੇ ਬਾਅਦ ਮੇਰੇ ਅਨੁਭਵ ਕਸ਼ੇਤ੍ਰ ਮੇਂ ਬਹੁਤ ਬੜੋਤ੍ਰੀ ਹੁਈ। ਮੁਝੇ ਯਹਾਂ ਕੇ ਭਾਰਤੀਅ ਉੱਚਾਯੋਗ ਸੇ ਬਹੁਤ ਸਹਿਯੋਗ ਮਿਲਾ। ਸ਼੍ਰੀ ਪੀ.ਸੀ. ਹਲਦਰ, ਸ਼੍ਰੀ ਰਾਜਤਵਾ ਬਾਗ਼ਚੀ, ਡਾ. ਗਿਰੀਸ਼ ਕਰਨਾਡ, ਸ਼੍ਰੀ ਪਵਨ ਕੇ. ਵਰਮਾ, ਸ਼੍ਰੀ ਆਸਿਫ਼ ਇਬਰਾਹਿਮ, ਮੋਨਿਕਾ ਮਹਿਤਾ, ਅਨਿਲ ਸ਼ਰਮਾ, ਰਾਕੇਸ਼ ਦੁਬੇ ਵ ਆਨੰਦ ਕੁਮਾਰ ਕਾ ਸਾਥ ਹਮਾਰੇ ਕਥਾ ਸਨਮਾਨ ਕੋ ਬ੍ਰਿਟੇਨ ਮੇਂ ਸਥਾਪਿਤ ਕਰਨੇ ਮੇਂ ਖਾਸਾ ਸਹਾਇਕ ਸਿਧ ਹੁਆ ਹੈ। ਰਾਕੇਸ਼ ਦੁਬੇ ਕੇ ਮਾਧਯਮ ਸੇ ਲਾਰਡ ਤਰਸੇਮ ਕਿੰਗ ਨੇ ਹਿੰਦੀ ਕੇ ਇਸ ਅਕੇਲੇ ਅੰਤਰ-ਰਾਸ਼ਟਰੀ ਸਨਮਾਨ ਕੋ ਹਾਊਸ ਆਫ਼ ਲਾਰਡ ਮੇਂ ਪ੍ਰਤਿਸ਼ਠਿਤ ਕਰ ਦੀਆ ਔਰ ਇਸ ਮੇਂ ਬ੍ਰਿਟੇਨ ਸੇ ਹੈਰੋ ਗ੍ਰਹਿ ਰਾਜਯ ਮੰਤਰੀ ਟੋਨੀ ਮੈਕਨਲਟੀ ਕਾ ਸੰਰਕਸ਼ਣ ਮੀ ਮਿਲਾ। ਏਅਰ ਇੰਡੀਆ ਕੇ ਸਾਥ ਸਾਥ ਭਾਰਤੀਅ ਵਿਤੀ ਸੰਸਥਾਏਂ ਸਟੇਟ ਬੈਂਕ, ਬੈਂਕ ਆਫ਼ ਇੰਡੀਆ, ਬੈਂਕ ਆਫ਼ ਬੜੋਦਾ, ਭਾਰਤੀਅ ਜੀਵਨ ਬੀਮਾ ਨਿਗਮ ਵ ਇੰਡੀਆ ਟੂਰਿਜ਼ਮ ਆਦਿ ਹਮਾਰੇ ਕਾਮ ਮੇਂ ਹਾਮਰੇ ਸਾਥ ਆ ਖੜੇ ਹੁਏ। ਹਮਨੇ ਇਸ ਕਾਮ ਮੇਂ ਅਪਨੇ ਇਲਾਕੇ ਕੇ ਹਲਵਾਈ, ਨਾਈ ਵ ਮੰਦਿਰ ਤਕ ਸੇ ਸਹਿਯੋਗ ਲੀਆ। ਹਮ ਅਪਨੇ ਸਨਮਾਨ ਕੇ ਸਾਥ ਯਹਾਂ ਕੇ ਆਮ ਆਦਮੀ ਕੋ ਜੋੜਨਾ ਚਾਹਤੇ ਹੈਂ। ਜ਼ਕੀਆ ਜ਼ੁਬੈਰੀ ਜੀ ਕੇ ਮਾਧਯਮ ਸੇ ਹਬੀਬ ਬੈਂਕ ਜ਼ਯੂਰਿਖ਼ ਭੀ ਹਮਾਰੇ ਕਦਮ ਸੇ ਕਦਮ ਮਿਲਾ ਕਰ ਚਲਨੇ ਲਗਾ ਹੈ।
ਕਥਾ ਸਨਮਾਨ ਕੇ ਮੁੰਬਈ ਸੇ ਲੰਦਨ ਆ ਜਾਨੇ ਕੇ ਬਾਅਦ ਮੁਝੇ ਸੂਰਜ ਪ੍ਰਕਾਸ਼ ਵ ਮਧੂ ਭਾਬੀ ਕੇ ਵਜੂਦ ਕਾ ਅਹਿਸਾਸ ਬਹੁਤ ਸ਼ਿੱਦਤ ਸੇ ਹੁਆ। ਦੋਨੋਂ ਨੇ ਪੂਰੇ ਕਮਿੱਟਮੈਂਟ ਕੇ ਸਾਥ ਕਥਾ ਯੂ.ਕੇ. ਕੇ ਭਾਰਤੀਅ ਫ਼ਰੰਟ ਕੋ ਸੰਭਾਲਾ ਹੁਆ ਹੈ। ਦੋਨੋਂ ਬਿਨਾ ਕਿਸੀ ਸਵਾਰਥ ਕੇ ਸ਼ਰੀਰਿਕ, ਮਾਨਸਿਕ ਔਰ ਆਰਥਿਕ ਰੂਪ ਸੇ ਇਸ ਮਹਾਯਗਿਅ ਕੇ ਸਾਥ ਜੁੜੇ ਹੁਏ ਹੈਂ। ਗੀਤਾਂਜਲਿ ਬਹੁਭਾਸ਼ੀਅ ਸਮਾਜ ਵ ਡਾ. ਕ੍ਰਿਸ਼ਨ ਕੁਮਾਰ ਕਾ ਸਹਿਯੋਗ ਪਿਛਲੇ ਨੌ ਵਰਸ਼ੋਂ ਸੇ ਲਗਾਤਾਰ ਮਿਲਤਾ ਰਹਾ ਹੈ। ਵਰਸ਼ 2008 ਸੇ ਪੱਤ੍ਰਕਾਰ ਸ਼੍ਰੀ ਅਜਿਤ ਰਾਏ ਨੇ ਕਥਾ ਸਨਮਾਨ ਕੇ ਸਾਥ ਜੁੜ ਕਰ ਇਸੇ ਪੂਰੇ ਭਾਰਤ ਮੇਂ ਨਏ ਸਿਰੇ ਸੇ ਸਥਾਪਿਤ ਕਰਨੇ ਮੇਂ ਅਹਮ ਭੂਮਿਕਾ ਨਿਭਾਈ। ਅਜਿਤ ਰਾਏ ਨੇ ਕੇਵਲ ਇਤਨਾ ਹੀ ਨਹੀਂ ਕੀਆ, ਉਨਹੋਂ ਨੇ ਮੇਰੇ ਲਿਖੇ ਸਾਹਿਤ ਕੋ ਲੰਦਨ ਮੇਂ ਰਹਿ ਕਰ ਪੜ੍ਹਾ ਔਰ ਉਸੇ ਨਏ ਸਿਰੇ ਸੇ ਭਾਰਤ ਕੇ ਆਲੋਚਕੋਂ, ਸਾਹਿਤਕਾਰੋਂ ਵ ਨਾਟਕ-ਕ੍ਰਮੀਓਂ ਕੋ ਭੀ ਪੜ੍ਹਨੇ ਪਰ ਮਜ਼ਬੂਰ ਕੀਆ।
ਇੰਦੁ ਸ਼ਰਮਾ ਕਥਾ ਸਨਮਾਨ ਕੀ ਸਥਾਪਨਾ ਭੀ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ ਹਾਲਾਤ ਮੇਂ ਹੁਈ। ਮੈਂ ਜਗਦੰਬਾ ਪ੍ਰਸਾਦ ਦੀਕਸ਼ਿਤ ਕੋ ਲੇ ਕਰ ਡਾ. ਧਰਮਵੀਰ ਭਾਰਤੀ ਕੇ ਘਰ ਗਯਾ ਥਾ। ਇਸ ਸੇ ਪਹਿਲੇ ਯੇ ਦੋਨੋਂ ਵਰਿਸ਼ਠ ਜਨ ਕਭੀ ਏਕ ਦੂਸਰੇ ਸੇ ਨਹੀਂ ਮਿਲੇ ਥੇ। ਵਹੀਂ ਪੰਦਰਾ ਮਿੰਟ ਕੀ ਬਾਤਚੀਤ ਕੇ ਦੌਰਾਨ ਡਾ. ਭਾਰਤੀ ਨੇ ਸਨਮਾਨ ਕੀ ਰਾਸ਼ੀ ਗਿਆਰਾ ਹਜ਼ਾਰ ਰੁਪਏ ਵ ਕਥਾ ਸਨਮਾਨ ਕਾ ਨਾਮ ਵ ਚਾਲੀ ਵਰਸ਼ ਕੀ ਆਯੂ ਸੀਮਾ ਭੀ ਤੈਅ ਕਰ ਦੀ। ਵੇ ਮਾਨ ਭੀ ਗਏ ਕਿ ਪਹਿਲਾ ਇੰਦੁ ਸ਼ਰਮਾ ਕਥਾ ਸਨਮਾਨ ਵੇ ਸਵੈਂ ਕਾਰੀਅ-ਕ੍ਰਮ ਮੇਂ ਉਪਸਥਿਤ ਹੋ ਕਰ ਦੇਂਗੇ। ਪੂਰੇ ਮੁੰਬਈ ਮੇਂ ਸਬ ਜਾਨਤੇ ਥੇ ਕਿ ਭਾਰਤੀ ਜੀ ਕਿਸੀ ਕਾਰੀਅ-ਕ੍ਰਮ ਮੇਂ ਹਿੱਸਾ ਲੇਤੇ ਹੀ ਨਹੀਂ। ਕਿੰਤੂ ਵੇ ਆਏ, ਗੀਤਾਂਜਲਿਸ਼੍ਰੀ ਕੋ ਸਨਮਾਨਿਤ ਕੀਆ ਔਰ ਕਰੀਬ ਚਾਲੀਸ ਮਿੰਟ ਤਕ ਧਾਰਾਪ੍ਰਵਾਹ ਬੋਲਤੇ ਰਹੇ। ਮੁੰਬਈ ਕੇ ਸਾਹਿਤ ਪ੍ਰੇਮੀਓਂ ਕੇ ਲੀਏ ਯਹ ਏਕ ਨਯਾ ਅਨੁਭਵ ਥਾ। ਕਾਰੀਅ-ਕ੍ਰਮ ਠੀਕ ਸਮੇਂ ਪਰ ਸ਼ੁਰੂ ਹੁਆ ਔਰ ਠੀਕ ਹੀ ਸਮੇਂ ਪਰ ਖ਼ਤਮ ਭੀ ਹੋ ਗਯਾ ਹਿੰਦੀ ਜਗਤ ਕੇ ਲੀਏ ਯਹ ਭੀ ਏਕ ਨਯਾ ਅਨੁਭਵ ਥਾ। ਕੁਛ ਲੋਗ ਤੋ ਕਾਰੀਅ-ਕ੍ਰਮ ਕੇ ਸਮਾਪਤ ਹੋਤੇ ਹੋਤੇ ਪਹੁੰਚੇ। ਮੁੰਬਈ ਮੇਂ ਹਮਾਰੇ ਮੁਖਿਅ-ਅਤਿਥੀਓਂ ਵ ਅਧਿਯਕਸ਼ੋਂ ਕੀ ਸੂਚੀ ਦੇਖ ਕਰ ਸਨਮਾਨ ਕੀ ਪ੍ਰਤਿਸ਼ਠਾ ਕਾ ਅੰਦਾਜ਼ਾ ਹੋ ਸਕਤਾ ਹੈ। ਉਨ ਮੇ ਭਾਰਤੀ ਜੀ ਕੇ ਅਤਿਰਿਕਤ ਯੇ ਨਾਮ ਸ਼ਾਮਿਲ ਥੇ...: ਕਮਲੇਸ਼ਵਰ, ਰਾਜੇਂਦਰ ਯਾਦਵ, ਮਨੋਹਰ ਸ਼ਿਆਮ ਜੋਸ਼ੀ, ਗਿਆਨ ਰੰਜਨ, ਜਗਦੰਬਾ ਪ੍ਰਸ਼ਾਦ ਦੀਕਸ਼ਿਤ, ਕਨ੍ਹਈਆ ਲਾਲ ਨੰਦਨ, ਗੋਵਿੰਦ ਮਿਸ਼ਰ, ਕਾਮਤਾ ਨਾਥ।
ਕਭੀ ਕਭੀ ਖ਼ੁਸ਼ੀਆਂ ਅਚਾਨਕ ਕਹੀਂ ਸੇ ਚਲੀ ਆਤੀ ਹੈਂ। ਉਨ ਖ਼ੁਸ਼ੀਓਂ ਕਾ ਮਜ਼ਾ ਭੀ ਕੁਛ ਅਲਗ ਹੋਤਾ ਹੈ। ਮੁਝੇ ਯਾਦ ਪੜਤਾ ਹੈ ਕਿ ਭਾਰਤੀਅ ਉੱਚਾਯੋਗ, ਲੰਦਨ ਮੇਂ ਕਾਰੀਅ-ਰਤ ਮੇਰੇ ਏਕ ਮਿੱਤ੍ਰ ਥੇ ਵਿਕਾਸ ਸਵਰੂਪ। ਉਨ ਦਿਨੋਂ ਲੰਦਨ ਮੇਂ ਟੀ.ਵੀ. ਪਰ ਏਕ ਪ੍ਰੋਗ੍ਰਾਮ ਆਤਾ ਥਾ–'ਹੂ ਵੁੱਡ ਬੀ ਏ ਮਿਲੀਅਨੇਅਰ'। ਜਿਸ ਮੇਂ ਏਕ ਮੇਜਰ ਕੋ ਖਾਂਸੀ ਕੇ ਮਾਧਯਮ ਸੇ ਸਵਾਲ ਕਾ ਜਵਾਬ ਦੇਨੇ ਮੇਂ ਸਹਾਇਤਾ ਕਰਨੇ ਕਾ ਆਰੋਪ ਲਗਾ। ਇਸੀ ਥੀਮ ਕੋ ਲੇ ਕਰ ਵਿਕਾਸ ਕੇ ਦਿਲ ਮੇਂ ਅੰਗਰੇਜ਼ੀ ਮੇਂ ਏਕ ਉਪਨਿਆਸ ਲਿਖਨੇ ਕੀ ਯੋਜਨਾ ਬਨੀ। ਵਿਕਾਸ ਨੇ ਉਸ ਥੀਮ ਕੇ ਬਾਰੇ ਮੇਂ ਮੁਝ ਸੇ ਬਾਤਚੀਤ ਕੀ। ਕਈ ਬਾਰ ਹਮਾਰੀ ਉਸ ਮੈਨਿਊਸਕ੍ਰਿਪਟ ਕੋ ਲੇ ਕਰ ਬਾਤਚੀਤ ਹੋਤੀ ਰਹੀ। ਮੁਝੇ ਯਾਦ ਪੜਤਾ ਹੈ ਕਿ ਮੈਂਨੇ ਵਿਕਾਸ ਕੋ ਕਹਾ ਥਾ, “ਵਿਕਾਸ ਜੀ, ਜੋ ਉਪਨਿਆਸ ਆਪ ਲਿਖ ਰਹੇ ਹੈਂ, ਇਸ ਮੇਂ ਬੈਸਟ-ਸੇਲਰ ਹੋਨੇ ਕੀ ਸਭੀ ਖ਼ੂਬੀਆਂ ਹੈਂ। ਆਪ ਇਸੇ ਸਾਹਿਤ ਸਮਝਨੇ ਕੇ ਚੱਕਰ ਮੇਂ ਮਤ ਪੜੀਏਗਾ। ਯਹ ਉਪਨਿਆਸ ਆਪ ਕੋ ਸ਼ੀਰਸ਼ (ਟੀਸੀ) ਕੇ ਪਾਪੂਲਰ ਲੇਖਕੋਂ ਕੀ ਕਤਾਰ ਮੇਂ ਲਾ ਖੜਾ ਕਰੇਗਾ।” ਬਾਤੇਂ ਚਲਤੀ ਰਹੀਂ ਔਰ ਏਕ ਦਿਨ ਵਿਕਾਸ ਕਾ ਉਪਨਿਆਸ 'ਕਿਊ ਅੰਡ ਏ' ਕੇ ਨਾਮ ਸੇ ਪ੍ਰਕਾਸ਼ਿਤ ਹੋ ਗਯਾ ਔਰ ਲੰਦਨ ਕੇ ਨਹਿਰੂ ਕੇਂਦਰ ਮੇਂ ਉਸਕਾ ਵਿਮੋਚਨ ਭੀ ਹੁਆ। ਮੁਝੇ ਯਾਦ ਆਤਾ ਹੈ ਕਿ ਉਸਸੇ ਏਕ ਸਾਲ ਪਹਿਲੇ ਵਿਕਾਸ ਨੇ ਇੰਦੁ ਸ਼ਰਮਾ ਕਥਾ ਸਨਮਾਨ ਮੇਂ ਸਕ੍ਰਿਆ ਭਾਗ ਲੀਆ ਥਾ। ਔਰ ਮੈਂਨੇ ਉਸਸੇ ਕਹਾ ਥਾ ਕਿ 'ਲੋ ਭਾਈ ਅਬ ਤੋ ਹਿੰਦੀ ਕੇ ਮੰਚ ਪਰ ਤੁਮਹਾਰਾ ਵਿਮੋਚਨ ਹੋ ਗਯਾ।' ਜਬ ਉਪਨਿਆਸ ਕੋ ਮੈਂਨੇ ਖੋਲ ਕਰ ਦੇਖਾ ਤੋ ਪਾਇਆ ਕਿ ਵਿਕਾਸ ਨੇ ਉਸ ਉਪਨਿਆਸ ਕੇ ਲੇਖਨ ਮੇਂ ਸਹਾਇਤਾ ਕੇ ਲੀਏ ਮੁਝੇ ਭੀ ਧਨਵਾਦ ਕਹਾ ਥਾ। ਆਜ ਵਹੀ ਉਪਨਿਆਸ ਪਰ ਬਨੀ ਦੁਨੀਆਂ ਕੀ ਬੇਹਤਰੀਨ ਫ਼ਿਲਮ 'ਸਲਮਡਾਗ ਮਿਲੀਨੇਅਰ' ਕੇ ਨਾਮ ਸੇ ਜਬ ਪੁਰਸਕਾਰ ਪਰ ਪੁਰਸਕਾਰ ਜੀਤ ਰਹੀ ਹੈ, ਮੁਝੇ ਯਹ ਸੋਚ ਕਰ ਅੱਛਾ ਲਗਤਾ ਹੈ ਕਿ ਇਸ ਉਪਨਿਆਸ ਕੇ ਲੇਖਨ ਕੇ ਸਾਥ ਕਿਸੀ ਨ ਕਿਸੀ ਰੂਪ ਮੇਂ ਮੈਂ ਭੀ ਜੁੜਾ ਥਾ।
ਯਹ ਥੋੜੀ ਅਜਬ ਸੀ ਸਥਿਤੀ ਹੈ ਕਿ ਮੈਂ ਕਥਾ ਸਨਮਾਨ ਪ੍ਰਾਪਤ ਸਾਹਿਤਕਾਰੋਂ ਮੇਂ ਸੇ ਕੇਵਲ ਦੋ ਏਕ ਸੇ ਹੀ ਸਮਾਰੋਹ ਕੇ ਬਾਅਦ ਭਾਰਤ ਮੇਂ ਮਿਲ ਪਾਇਆ ਹੂੰ। ਭਾਈ ਅਸਗ਼ਰ ਵਜਾਹਤ ਸੇ ਜ਼ਰੂਰ ਅੱਛੀ ਮਿੱਤ੍ਰਤਾ ਹੋ ਗਈ ਹੈ। ਹੋਤਾ ਯੂੰ ਹੈ ਕਿ ਮੈਂ ਅਧਿਕਤਰ ਸਨਮਾਨਿਤ ਸਾਹਿਤਕਾਰੋਂ ਸੇ ਪਹਿਲੀ ਬਾਰ ਲੰਦਨ ਕੇ ਹਵਾਈ ਅੱਡੇ ਪਰ ਹੀ ਮਿਲਤਾ ਹੂੰ। ਔਰ ਯਹਾਂ ਲੰਦਨ ਮੇਂ ਸੂਰਜ ਪ੍ਰਕਾਸ਼ ਉਨਕੀ ਦੇਖਭਾਲ ਕਰਤੇ ਹੈਂ। ਮੇਰੇ ਸਾਥ ਉਨਕਾ ਕੋਈ ਖ਼ਾਸ ਜੁੜਾਵ ਹੋ ਹੀ ਨਹੀਂ ਪਾਤਾ। ਕਭੀ-ਕਭਾਰ ਕਿਸੀ ਸਮਾਰੋਹ ਮੇਂ ਮੁਲਾਕਾਤ ਹੋ ਜਾਤੀ ਹੈ। ਵਰਸ਼ 2008 ਮੇਂ ਜਬ ਇੰਡੀਆ ਇੰਟ੍ਰਨੈਸ਼ਨਲ ਸੈਂਟਰ ਮੇਂ ਮੇਰਾ ਕਹਾਨੀ ਪਾਠ ਥਾ, ਤੋ ਸ਼ਾਇਦ ਪਹਿਲੀ ਬਾਰ ਐਸਾ ਹੁਆ ਕਿ ਨਾਸਿਰਾ ਸ਼ਰਮਾ, ਅਸਗ਼ਰ ਵਜਾਹਤ ਔਰ ਪ੍ਰਮੋਦ ਕੁਮਾਰ ਤਿਵਾਰੀ ਇਕੱਠੇ ਏਕ ਕਾਰੀਅ-ਕ੍ਰਮ ਮੇਂ ਮੌਜੂਦ ਥੇ। ਹਰਨੋਟ ਸਾਹਿਬ ਕੀ ਸਾਦਗੀ ਹਮੇਸ਼ਾ ਉਨਕੀ ਈ.ਮੇਲ ਕੇ ਮਾਧਯਮ ਸੇ ਮੁਝ ਤਕ ਪਹੁੰਚਤੀ ਰਹੀ ਹੈ।
ਯਹ ਸੱਚ ਹੈ ਕਿ ਜਬ ਕਭੀ ਏਕ ਲੇਖਕ ਕੇ ਤੌਰ ਪਰ ਹਮਾਰੇ ਕਾਮ ਕੋ ਪਹਿਚਾਨ ਮਿਲਤੀ ਹੈ ਤੋ ਉਸਕਾ ਸੁਖ ਅਲਗ ਹੀ ਹੋਤਾ ਹੈ। ਮੈਂ ਉਨ ਲੇਖਕੋਂ ਮੇਂ ਸੇ ਨਹੀਂ ਹੂੰ ਜੋ ਕਹਿਤੇ ਹੈਂ ਕਿ ਮੈਂ ਸਵਾਂਤ: ਸੁਖਾਏ ਕੇ ਲੀਏ ਲਿਖਤਾ ਹੂੰ। ਮੈਂ ਚਾਹਤਾ ਹੂੰ ਕਿ ਮੇਰਾ ਲਿਖਾ ਏਕ ਏਕ ਸ਼ਬਦ ਪ੍ਰਕਾਸ਼ਿਤ ਹੋ, ਉਸੇ ਲੋਗ ਪੜ੍ਹੇਂ ਔਰ ਉਸ ਪਰ ਪ੍ਰਤੀਕ੍ਰਿਆ ਭੀ ਦੇਂ। ਮੇਰਾ ਲਿਖਾ ਵਿਦਿਆਰਥੀ ਸਕੂਲ ਮੇਂ ਪੜ੍ਹੇਂ, ਕਾਲੇਜ ਮੇਂ ਪੜ੍ਹੇਂ। ਸਨਮਾਨੋਂ ਕੇ ਬਾਰੇ ਮੇਂ ਯਹ ਨਹੀਂ ਕਹਤਾ ਕਿ ਫਲਾਨਾ ਸਨਮਾਨ ਮਿਲਨੇ ਸੇ ਮੁਝੇ ਕੋਈ ਫ਼ਰਕ ਨਹੀਂ ਪੜਤਾ। ਮੁਝੇ ਏਕ ਆਮ ਪਾਠਕ ਕਾ ਪੱਤ੍ਰ ਭੀ ਅੱਛਾ ਲਗਤਾ ਹੈ; ਏਕ ਸਾਥੀ ਲੇਖਕ ਕੀ ਪ੍ਰਤੀਕ੍ਰਿਆ ਯਾ ਸੁਝਾਵ ਭੀ ਅੱਛਾ ਲਗਤਾ ਹੈ; ਕਿਸੀ ਵਰਿਸ਼ਠ ਲੇਖਕ ਯਾ ਆਲੋਚਕ ਕੀ ਸ਼ਾਬਾਸ਼ੀ ਭੀ ਅੱਛੀ ਲਗਤੀ ਹੈ। ਮੇਰੇ ਨਿਕਟ ਲੇਖਨ ਕੇਵਲ ਅਪਨੇ ਭੀਤਰ ਕਾ ਸਤਯ ਖੋਜਨੇ ਕਾ ਨਾਮ ਨਹੀਂ...ਮੇਰੇ ਲੀਏ—ਲੇਖਨ ਕਾ ਅਰਥ ਹੈ, ਅਪਨੇ ਪਾਠਕ ਸੇ ਸੰਵਾਦ ਸਥਾਪਿਤ ਕਰਨਾ।
ਮਿੱਤ੍ਰਵਰ ਸ਼੍ਰੀ ਮਹਿੰਦਰ ਬੇਦੀ ਸੇ ਮੁਲਾਕਾਤ ਕੇਵਲ ਇੰਟਰਨੈਟ ਕੇ ਮਾਧਯਮ ਸੇ ਹੈ। ਬੇਦੀ ਸਾਹਿਬ ਨੇ ਮੇਰੀ ਕਹਾਨੀ 'ਤਰਕੀਬ' ਪੜ੍ਹੀ ਔਰ ਮੁਝ ਸੇ ਸੰਪਰਕ ਕੀਆ ਕਿ ਉਸੇ ਪੰਜਾਬੀ ਮੇਂ ਅਨੁਵਾਦ ਕਰਨਾ ਚਾਹਤੇ ਹੈਂ। ਫਿਰ ਯਹ ਸਿਲਸਿਲਾ ਚਲ ਨਿਕਲਾ ਔਰ ਬੇਦੀ ਸਾਹਬ ਕਾ ਜੁੜਾਵ ਮੇਰੀ ਕਹਾਨੀਓਂ ਸੇ ਬੜਤਾ ਗਯਾ। ਹਮ ਦੋਨੋਂ ਆਜ ਤਕ ਮਿਲੇ ਨਹੀਂ ਹੈਂ ਮਗਰ ਏਕ ਅਬੂਝ ਸਾ ਰਿਸ਼ਤਾ ਹਮ ਦੋਨੋਂ ਕੇ ਬੀਚ ਕਾਇਮ ਹੋ ਗਯਾ ਹੈ। ਆਜ ਬੇਦੀ ਸਾਹਿਬ ਕੀ ਸਾਰੀ ਮਿਹਨਤ ਆਪ ਕੇ ਸਾਮਨੇ ਹੈ। ਮੈਂ ਉਨ ਕਾ ਧਨਵਾਦ ਕਰਤਾ ਹੂੰ ਕਿ ਉਨਹੋਂ ਨੇ ਮੇਰੀ ਕਹਾਨੀਓਂ ਮੇਂ ਮੌਜੂਦ ਪੰਜਾਬੀਅਤ ਕੋ ਮੇਰੇ ਅਪਨੇ ਪ੍ਰਦੇਸ਼ ਕੇ ਪਾਠਕੋਂ ਕੇ ਸਾਮਨੇ ਗੁਰਮੁਖੀ ਲਿਪੀ ਮੇਂ ਪ੍ਰਸਤੁਤ ਕੀਆ ਹੈ। ਇੰਟਰਨੈਟ ਨੇ ਭਾਰਤੀਅ ਭਾਸ਼ਾਓਂ ਕੇ ਸਾਹਿਤ ਮੇਂ ਨਏ ਪੁਲ ਬਨਾਨੇਂ ਕਾ ਕਾਮ ਕੀਆ ਹੈ। ਇਸ ਪੁਸਤਕ ਕੇ ਅਨੁਵਾਦ ਕੇ ਦੌਰਾਨ ਹੀ ਬੇਦੀ ਸਾਹਿਬ ਯੂਨੀਕੋਡ ਕੇ ਮਾਧਸਮ ਸੇ ਇਨਹੇਂ ਅਪਨੇ ਬਲਾਗ਼ (mereanuwad.blogspot.com) ਮੇਂ ਭੀ ਛੋੜਤੇ ਰਹੇ ਹੈਂ।
      —ਤੇਜੇਂਦਰ ਸ਼ਰਮਾ
--- --- ---